ارزش فقه و فقاهت از حدیث پیامبر اعظم (ص) است که آن را یکی از سه علم مهم می داند. علمی که راهنمای انسان در بایدها و نبایدهاست. توشه ای که بدون او در این دنیا، مسافری سردرگم خواهیم بود؛ طوریکه قعر چاه های زیادی انتظارمان را خواهند کشید. فقه مانند خورشیدی است که در آسمان دنیای پُر خطر، برای سالکان راه حقیقت و درستی نور افشانی می کند.

لغت آن را  فهم دقیق و عالمانه می داند. در اصطلاح هم عبارت است از برنامه جامع زندگی که سعادت اخروی و دنیوی انسان را به ارمغان می آورد. فقه مشخص کننده رابطه ی انسان با خالق او، رابطه انسان با انسان های دیگر و انسان با اشیاء و طبیعت است. در یک جمله، فقه بیانگر تمام آنچیزی است که از لحاظ اخلاقی و رفتاری شایسته ی انسان زیستن است؛ چرا که تشریع چیزی نیست جز این همانیِ تکوین و فطرت انسانیت. فقه شاخص صراط مستقیم از بین تمام صراط هایی است که ادعای هدایت در مقابل ضلالت دارند. و فقیه تشخیص دهنده ی این شاخص و به کارگیرنده صحیح آن. فقیه ابتداء وظیفه دارد این شاخص را بدون واسطه از چشمه ی زلال قرآن و متون دینی بشناسد و سپس به دیگران بشناساند. در آغاز، خود اصلاح شود و بعد اصلاح کند. از خبائث پاک شود و پاک گرداند. گفتمان قرآن بیانگر وجوب کفائی تحصیل مساله ی فقاهت است. بر عده ای از هر قوم و قبیله ای است که از مسائل دینی آگاه شوند و قوم خود را بیدار کنند. (وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُون‏. التوبة، ۱۲۲). در ارزش و اهمیت کار فقیه همین بس که اگر تشخیصش اشتباه باشد، عده ی زیادی را به کجراهه ها می برد. اشتباه یک عالم هرگز با اشتباه یک عامی برابر نخواهد بود.

حتی اگر در اشتباه تقصیری نداشته باشد و تمام توان خود را به کف گرفته باشد، باز هم در واقع چیزی عوض نخواهد شد. مردم در تمام مسائل زندگی به دهان عالم خویش نگاه می کنند و به او اعتماد دارند. اگر شیطان یک عالم را فریب دهد، دیگر برای فریب یک قوم کار سختی نخواهد داشت.

وَ رُوِيَ عَنِ الصَّادِقِ ع أَنَّهُ قَالَ: قَطَعَ ظَهْرِي اثْنَانِ عَالِمٌ مُتَهَتِّكٌ وَ جَاهِلٌ مُتَنَسِّكٌ هَذَا يَصُدُّ النَّاسَ عَنْ عِلْمِهِ بِتَهَتُّكِهِ وَ هَذَا يَصُدُّ النَّاسَ عَنْ نُسُكِهِ بِجَهْلِهِ‏ (عوالي اللئالي العزيزية في الأحاديث الدينية، ج‏۴، ص۷۷)

بنابراین فقاهت مسأله ای پرُمایه و خطیر است که سرنوشت بشر را در بسیاری از زمینه ها رقم می زند و باعث سعادت و شقاوت او می شود.

نیاز به فقه، از اولین ساعتی بود که آدم ابوالبشر در دار هستی، مکلف به انجام دادن و دوری کردن شد. پیشینه ی فقه به اولین روزی برمی گردد که خداوند انسان را در قبال اعمالش، مسئول دانست و او فهمید که باید از کرده های خود در پیشگاه عدل الهی جواب پس دهد. از اولین مکلفانی که با اختیارشان صراط مستقیم و غیر مستقیم را افتتاح کردند، هابیل و قابیل بودند.

خداوند متعال انسان را در دنیایی آفریده که تمام لحظه ها و افعال او قابلیت حسن و قبح (ثواب و عقاب) دارند. خنثی و بی طرف بودن نسبت به نیکی و پلیدی، حظی از وجود ندارد. هر فعلی در هر لحظه اگر ثوابی نداشته باشد، حداقل از دست دادن بزرگترین سرمایه ی انسانیت است به هیچ و پوچ؛ و از دست دادن ثروت انسانی به بهایی ناچیز، خسران است و ضرر. حال اگر انسان نداند چگونه این نعمت الهی را مصرف کند و به ثمن بخسی تاراج گذارد، هیچ عذری نخواهد داشت. و اگر همه ی انسان ها در شناختن این اکسیر کوتاهی کنند، واجبی را ترک کرده اند که عقاب آن دامان همه را می گیرد. پس انسان ناگزیر است از دانستن، و دانستن، فقط به فقه است و فقاهت.

با همین مختصر، ارزش فقه و فقاهت روشن شد و البته اهمیت آن نیاز به توضیح بیشتری ندارد. اما بسیار است جای گفتگو در فقه مطلوب و کارآمد. امروز فقه در چه وضعیتی به سر می برد؟ آیا دوران ترقی و رشد بی سابقه خود را تجربه می کند؟ هزار سال است که فقه و فقاهت و فقیه از حوزه های علمیه ی شیعی می جوشد و مدال افتخار هدایت شیعیان بر قبای حوزه ها می درخشد. کمتر دانشی گنجینه ای با این عظمت دارد. عالمان شیعی در طول تاریخ، از محمدون ثلاث تا نگارنده ی جواهر و شیخ انصاری (ره)، با تمام مشکلات دست و پنجه نرم کردند اما لحظه ای مرزبانی شریعت را رها نساختند. با تمام وجود و بدون هیچ چشم داشتی، خود را فدای دین و دیانت کردند. درود خداوند و رسولش بر ایشان.

امروزه، دانش فقه از غربت درآمده و خواهان زیادی پیدا کرده است. خیل عظیمی از طلاب و دانشمندان، آرزوی همجواری با وی را دارند. برای نوشیدن جرعه ای از چشمه ی آن، تمام هستی خود را به کف دست می گیرند و به شهرها و خانه های این علم هجرت می کنند. بسیاری از زرق و برق های دنیا، نتوانست آنها را شیفته سازد، اما فقه آموزی، کار هزاران لیلی را با این عاشقان کرد که چنین آواره ی دیار غربت می شوند. مجنون اگر عاشقی ایشان را دیده بود، دیگر شرم داشت از نام مجنون نهادن بر خود. طبیعتا حال فقه هم باید رو به خرسندی و رضایت باشد. با این سابقه ی درخشان هزار ساله ی فقاهت و موج فقه خواهان که این سالها در حوزه و دانشگاه پیدا شده، اگر هر فقیهی، در مسأله ای یا موضوعی دانش فقه را سرافراز کرده باشد، فقه دیگر خوشبخت ترین دانش ها خواهد بود. اگر هر طرفداری برای رشد و بالندگی او گامی برداشته یا شاخه ی زائدی را از پیکر او هرس کرده باشد، اکنون باید حتما درخت تنومندی را مشاهده کنیم. مگر می شود با این همه خواهان و طرفدار، وضعیت بد و نامطلوبی را هم تصور کرد؟

آنچه توصیف شد، ظاهر و دورنمایی از فقه و فقاهت بود. اما خارج از توصیف و در قابی نزدیک، آیا فقه بهترین دوران خود را به سر می برد یا اینکه مدتهاست نیاز به رشد و بالندگی دارد؟ فقه پژوهان به وظیفه خویش درست عمل می کنند یا اینکه دچار غفلت و سرگردانی هستند؟ آیا درخت این دانش اکنون برگهای تازه می رویاند یا هنوز دچار شاخه های پیر و زائد است؟ و آیا گلهای بوستان فقاهت هر روز با طراوت تر از گذشته رخ نمایی می کنند یا اینکه زردی و پژمردگی آنها، دل رهگذران را می آزارد؟

بررسی و چکاپ امروز فقه را در یادداشت های بعدی از ما ببینید.