از آنجایی که در روایات برای تقصیر نماز، دو ملاک هشت فرسخ و مسیرة یوم، عنوان شده است. این دو ملاک در عصر تشریع بر هم مطابقت داشتند اما در زمان ما هشت فرسخ یک چیز است و مسیرة یوم چیز دیگر. ملاک اصلی کدام است؟ ادله‌ای وجود دارد که بر اصل بودن ملاک مسیرة یوم، دلالت دارند؛ در ادامه به سه دسته از ادله اشاره می‌کنیم: دلیل قرآنی، دلیل روایی و دلیل عقلی. البته بحث تفصیلی این موضوع جای دیگری می‌طلبد و در این یادداشت به اختصار به توضیح سرفصل‌هایی بسنده می‌کنیم.

اما دلیل قرآنی:

نکته‌ای وجود دارد که در تحلیل فقهی از تقصیر نماز، مورد غفلت واقع شده است، و آن هم قید «حرجی بودن» سفر است. برای روشن شدن مطلب آیاتی را که واژۀ «سفر» در آنها بکار رفته است ملاحظه می‌کنیم:

أَيَّاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَريضاً أَوْ عَلى‏ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَ عَلَى الَّذينَ يُطيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكينٍ…(بقره، ۱۸۴)

… فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ كانَ مَريضاً أَوْ عَلى‏ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُريدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُريدُ بِكُمُ الْعُسْرَ…(بقره، ۱۸۵)

… وَ إِنْ كُنْتُمْ مَرْضى‏ أَوْ عَلى‏ سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعيداً طَيِّباً…(نساء، ۴۳)

واژه سفر در عرف قرآن در چه فضایی بکار رفته است؟ در آیۀ نخست، مریضی، مسافرت و ناتوانی را در کنار هم آورده است و آنها را از روزه گرفتن معاف کرده است. از طرفی می‌دانیم که منظور از مریضی هر نوع آن نیست، بلکه آن بیماری است که برای فرد در حالت روزه گرفتن، مشقت و حرج داشته باشد. معنای «عَلَى الَّذينَ يُطيقُونَهُ» نیز مشخص است. پس اینکه «سفر» بین این دو قرار گرفته است معلوم است که آن هم یکی از مصادیق حرج است که روزه گرفتن را برمی‌دارد.

در آیۀ دوم نیز مسافر، کنار مریض آمده است و در ادامه می‌فرماید: خداوند راحتی را بر شما اراده کرده است نه عسر و حرج را. یعنی مریض و مسافر که از روزه گرفتن معاف می‌شوند از مصادیق عسر و حرج هستند.

وجه مشترک مسافر و مریض در آیۀ سوم نیز حرج و مشقت است؛ یعنی همان‌طور که استفادۀ آب برای طهارت مریض حرجی است، همان‌طور هم پیدا کردن آب برای مسافر حرجی است. یعنی مسافر در مظان مشقت، برای پیدا کردن آب قرار دارد. علامه در تفسیر المیزان نیز ذیل این عبارت می‌فرماید: «مسافرت خود یکى از ابتلائاتى است که آدمى دارد، و در آن حال بسیار مى‌شود که دسترسى به آب پیدا نمى‌کند.»

پس واژۀ «سفر» در قرآن در فضای عسر و حرج تعریف شده است. لذا وقتی مسافرت یک روز راه یا هشت فرسخ در روایات بیان شده است، همان مسافرتی است که چنین خصوصیتی داشته باشد؛ به عبارت دیگر سفر حرجی را خود سنت مشخص کرده است که یک روز راه است که نوعا مشقت هم دارد.

این نکته را توجه کنیم که چنین مسافرت‌هایی در آن زمان اغلب با خطراتی مواجه بوده است؛ مانند راهزن، حیوانات وحشی و … مؤید این مطلب روایتی است که داوود رقّى گويد: به امام صادق(ع) عرض كردم: گاهى در سفر هستم و وقت نماز است و آبى همراه من نيست و بعضى مى‌گويند: آب در نزديكى ما پيدا مى‌شود، آيا با بودن وقت، از سمت راست و چپ به دنبال آب بروم‌؟ فرمود: نیازی نیست، تيمّم كن؛ زيرا مى‌ترسم كه از همراهان خود عقب بمانى و گرفتار درندگان شوی.(کافی، ج۳، ص۶۴)

حال سؤال این است که آیا هشت فرسخ امروز مشقتی دارد؟ هشت فرسخ در زمان صدور حکم، مساوی با همان مسیرة یوم بوده است؛ یعنی در یک روز راه هشت فرسخ پیموده می‌شد. اما امروز که هشت فرسخ در عرض یک ساعت طی می‌شود همان حرج یک روز راه را دارد؟ این در حالی است که ملاک مسیرة یوم که در سنت بیان شده است، در نوع موارد با مشقت همراه است.

دلیل نقلی مسافت شرعی:

در روایات عمدتا به دو ملاک برای شناخت سفر شرعی بیان شده است:

۱. ثمانیه فراسخ: عنْ عِيصِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: فِي التَّقْصِيرِ حَدُّهُ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ مِيلًا.(تهذیب الاحکام، ج۴، ص۲۲۱)

۲. مسیره یوم: عنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الْأَوَّلَ ع عَنِ الرَّجُلِ يَخْرُجُ فِي سَفَرِهِ وَ هُوَ مَسِيرَةُ يَوْمٍ قَالَ يَجِبُ عَلَيْهِ التَّقْصِيرُ إِذَا كَانَ مَسِيرَةَ يَوْمٍ وَ إِنْ كَانَ يَدُورُ فِي عَمَلِهِ.(تهذیب الاحکام، ج۳، ص۲۰۹)

در دوران قدیم این دو ملاک (ثمانیه فراسخ، مسیره یوم) اختلاف معنی داری با یکدیگر نداشتند و در تطبیق با موضوع خارجی مشکلی نبود. اما با آغاز مدرنیته و به وجود آمدن وسائل نقلیه امروزی این دو ملاک، دیگر بر هم انطباق ندارند. یعنی مسافتی که در یک روز راه طی می شود به مقدار هشت فرسخ نمی باشد و این دو که تا پیش از این در شناخت سفر شرعی با هم هماهنگ بودند، از یکدیگر فاصله گرفتند.

در بررسی نظرات فقها نیز مشاهده می کنیم که برخی هر دو ملاک را در تعریف سفر شرعی با هم ذکر کرده اند زیرا این دو ملاک در زمان آنها بر هم منطبق بوده است.

با بررسی بیشتر روایات این باب می توان نتیجه گرفت که ملاک اصلی در قصر نماز و افطار روزه «مسیره یوم» است و «ثمانیه فراسخ» بیان مسافت و تعیین مصداقی آن روزگار از مسیره یوم می باشد. اگر کسی در آن روزگار با قافله ها به مسافرت می رفت در طول یک روز، هشت فرسخ طی می کردند لذا امام به ثمانیه فراسخ اشاره کرده است.در روایت ذیل مشاهده می کنید که وقتی از امام درباره حد قصر سوال پرسیده می شود امام ملاک اصلی را «مسیره یوم» بیان می کنند و در مقام تطبیق، آن همانی هشت فرسخ با مسیره یوم را اشاره می کنند:

عنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمُسَافِرِ فِي كَمْ يُقَصِّرُ الصَّلَاةَ فَقَالَ فِي مَسِيرَةِ يَوْمٍ وَ ذَلِكَ بَرِيدَانِ وَ هُمَا ثَمَانِيَةُ فَرَاسِخ‏…( تهذیب الاحکام، ج۳، ص۲۰۷)

و إِنَّمَا وَجَبَ التَّقْصِيرُ فِي ثَمَانِيَةِ فَرَاسِخَ لَا أَقَلَّ مِنْ ذَلِكَ وَ لَا أَكْثَرَ لِأَنَّ ثَمَانِيَةَ فَرَاسِخَ مَسِيرَةُ يَوْمٍ لِلْعَامَّةِ وَ الْقَوَافِلِ وَ الْأَثْقَالِ فَوَجَبَ التَّقْصِيرُ فِي مَسِيرَةِ يَوْم‏…(من لا يحضره الفقيه، ج‏۱، ص۴۴۵)

تذکر این نکته نیز لازم است که مراد از مسیر یک روز مسیر طی شده از طلوع تا غروب خورشید، در یک روز معتدل (مثلا اول فروردین یا اول مهر،) با ترابری نوعی با سرعت معتدل، در جاده معتدل با احتساب زمان استراحت متعارف است که در آن دوران معادل هشت فرسخ (دو برید یا  ۲۴میل) می شده است. روایت امام صادق(ع) از مویدات آنچه گفته شد، است: راوی می گوید به امام گفتم: کم ترین مسافتى که نماز در آن کوتاه گزارده مى شود، چقدر است؟ فرمود: سنت، بر روشنایى روز جارى شده است. گفتم: مقدار سیر در روشنایى روز گوناگون است. فردى در روز پانزده فرسنگ مى پیماید و دیگرى چهار و یا پنج فرسنگ. فرمود: به آن نظر نمى شود. آیا این کاروانهایى که بین مکه و مدینه در حرکت هستند, نمى بینى؟ سپس با دستش اشاره کرد بیست و چهار میل که هشت فرسنگ است.(تهذیب الاحکام، ج۴، ص۲۲۲)

نکتۀ دیگر اینکه اگر مراد ثمانیه فراسخ است چرا تاکید شارع بر روی شتران باربر و حرکت متوسط الحال آنها است؟! طی هشت فرسخ دیگر فرقی ندارد با مرکب تندرو باشد یا شتران باربر و سیر القطار. آیا این جمله ی امام که فرمود: شکسته شدن نماز بر حسب استر چابک سریع و مرکب تندرو قرار داده نشده است نشان از این نیست که هشت فرسخ ملاک اصلی نیست؟

دلیل عقلی؛ اصالت كليت و شمول احكام:

در فصل اول کتاب «کلام فقاهی» ذیل بحث از لوازم کاربردی اصل‌های رحمت و هماهنگی به تفصیل در مورد ملاکات تشخیص احکام ثابت از متغیر بحث شده است. در آنجا ثابت شده است که از لوازم هماهنگى نظام تكوين و تشريع، اثبات اصالت کلیت و شمول احکام است. به عبارتی قانون بايد به اقتضائات زمان و مكان وضع، ملتزم باشد؛ يعنى با لحاظ ويژگى‌هاى آن حدود زمانى و مكانى وضع شود. به‌ویژه دينى که مدعى خاتميت گردد، در قانون‌گذاری ناچار بايد به وجه مشترک توجه كرده و قوانينى قابل اجرا براى همۀ مكان‌ها و زمان‌ها بنويسد. به عبارت ديگر، «بايد منطبق بر فطرت و با لحاظ شرايط متفاوت باشد.» که از اين اصل به «اصالت كليت و شمول» ياد مى‌كنيم.

اصل مذكور، در جايى كاربرد دارد كه براى يک حكم، دو موضوع با دو عنوان متفاوت وجود داشته باشد؛ به‌گونه‌اى كه در عصر تشريع هر دو عنوان، على رغم تفاوت مفهومى، در مصداق خارجى بر هم تطبيق كنند. آنگاه به واسطۀ گذشت زمان يا تغيير مكان، دو عنوان متفاوت، از حيث مصداقى نيز با هم متغاير شوند. در اين‌گونه موارد موضوع منعطف را مقدم مى‌كنيم؛ يعنى موضوعى كه قابليت شمول بر همۀ زمان‌ها و مكان‌ها را دارا است. در مقابل، موضوع غير منعطف را از باب تطبيق موضوع منعطف در عصر تشريع تلقى مى‌كنيم.

برای مثال در احاديث دو ملاک براى مسافت شرعى معرفى شده است: بريدين(هشت فرسخ) و يک روز راه. اين دو ملاک در عصر تشريع بر هم تطبيق و يک مصداق بيرونى داشتند. مشكل از وقتى پيدا شد كه اين دو از هم فاصله گرفتند. هشت فرسخ ثابت ماند(حدود ۴۰ کیلومتر) و يک روز راه تغيير كرد؛ به طوری كه امروز، بيش از ۱۰۰۰ كيلومتر را هم مى‌توان در يک روز طى كرد. در اين موارد طبق اصالت كليت و شمول، ملاک «يک روز راه» را بر «هشت فرسخ» مقدم مى‌كنيم؛ زيرا يک روز راه، انعطاف دارد. در زمان شارعْ تطبيق، همان هشت فرسخ بوده و شارع نيز به عنوان حاكم شرع، آن را بر وسائل نقليۀ عمومی زمان خود تطبيق داده و تكليف را روشن‌تر كرده است. امروز نيز حاكم شرع بايد موضوع منعطف را با نظر به امكانات جديد، ملاک حكم قرار دهد.

شاهد قطعى بر صدق قاعدۀ كليت و شمول در باب مسافت شرعى، روايات باب است كه بر اصالت «يک روز راه» و تطبيق آن بر «هشت فرسخ» تصريح كرده‌اند که در یادداشت قبلی گذشت. مانند این روایت که از امير مؤمنان(ع) نقل شده است: «يُقَصَّرُ الصَّلَاةُ فِى مَسِيرَةِ يَوْمٍ كَقَدْرِ مَا بَيْنَ الْمَدِينَةِ وَ ذِى خَشَبٍ‌.» ايشان حدّ تقصير را يک روز راه مى‌شمارد. آنگاه آن را براى مكلف مشخص مى‌كند تا از اجمال درآيد.

ذکر این نکته ضروری است که اصالت کلیت و شمول ربطی به عصر مدرنیته و غیر آن ندارد. توضیح اینکه حتی در زمان صدور روایت نیز این مسئله کارایی داشت. برای مثال حتی در زمان خود رسول خدا(ص)، اگر مناطقی در این کرۀ خاکی بودند که ترابری عمومی آنها شتر نبود و از سایر حیوانات مانند اسب استفاده می‌کردند، این دو ملاک چگونه با هم تطبیق پیدا می‌کردند؟ زیرا مفروض این است که برابری یک روز راه با هشت فرسخ در مکانی بود که ترابری عمومی قافله‌هایی بود که از شتر استفاده می‌کردند. حال در این منطقۀ جدید برای ترابری عمومی از حیوانی استفاده می‌شود که سرعت سیر آن متفاوت است و قطعا یک روز راه مساوی هشت فرسخ نخواهد بود. همین نکته ما را رهنمون می‌کند به اینکه ملاک اصلی بر اساس اصالت کلیت و شمول، همان مسیرة یوم است که نه فقط برای عصر ما بلکه در همان عصر تشریع نیز کارایی داشت، اگرچه این موضوع در عصر ما محسوس‌تر است.

اقوال مؤید مسیره یوم

با مراجعه به اقوال برخی از قدماء، متأخرین و معاصرین، مؤیداتی بر مبانی «مسیرة یوم» دیده می‌شود که در ذیل به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

ابن جنید اسکافی: علامه حلی در مختلف الشیعة نقل می‌کند که «وحّد ابن الجنید مسیرة یوم للماشي و راکب السفینة»(مختلف الشیعة،ج۳، ص۱۰۲). مسافت شرعی برای فردی که پیاده سفر می کند یا بر قایق یا کشتی سوار است را مسیر یک روز دانسته [نه هشت فرسخ].

محقق حلی: (المسافة) وهي (أربعة وعشرون میلا) مسیر یوم تام، وهو مذهب علمائنا أجمع…(المعتبر في شرح المختصر، ج۲، ص۴۶۵)؛ مسافت شرعی  ۲۴میل است که همان مسیر یک روز تام بوده، و این روش همه علمای ما امامیه است.

محقق سبزواری: أنّ العمل بالسير أولى بناءً على وجوده صريحاً في الأخبار و عدم تفسير الفراسخ في خبر معتمد.(ذخیرة المعاد في شرح الإرشاد، ج۲)؛ مسیر یک روز مقدمّ است زیرا در روایات متعدّدی به آن تصریح شده است. و روایت معتبری وجود ندارد که فرسخ را بطور واضح توضیح داده باشد.

محقق اصفهانی: فینحصر الأمر في الثالث و هو کون أحدهما المعین شرطا و الآخر معرفا. و هذا و إن لم یکن له ثمرة عملیة، إلا أن الظاهر شرطیة مسیر یوم و معرفیة ” الثمانیة فراسخ “.(بحوث فی الفقه، صلاه المسافر، ج۷، ص۷)

آیت الله شبیری: از شرایط شکسته خواندن نماز آن است که سفر او کمتر از هشت فرسخ شرعی نباشد و فرسخ شرعی تقریباً پنج کیلومتر است و همچنین بنابر احتیاط نباید مقدار سفر کمتر از مسافتی که به طور متعارف در یک روز پیموده می شود، باشد. و امروزه این مسافت حدود ۵۰۰ کیلومتر است.

اساتید دیگر مانند هادوی تهرانی، علی نصیری، احمد عابدینی، محسن ملکی و …. نیز قائل به «مسیره یوم» می باشند.