حکم فقهی ازدواج سفید

مهدی نصیری:

اخیرا یک معمم حکم به حرمت ازدواج سفید داده و فرمان به کوبیدن بر دهان خانم محترمی داده است که صرفا نظرش را در این مورد بیان کرده بود. لازم است این «موضوع» را از لحاظ فقهی بررسیم تا عیان گردد که نه هر که چند متر پارچه بر دور سر بست الزاما اسلامشناس است.

۱) در فقه سنتی هر نوع قرارداد بینافردی چون بیع(خرید و فروش)، نکاح(ازدواج)، اجاره، طلاق، وکالت، ودیعه و …. را معامله(به معنی اعم) گویند. فقها تصریح کرده اند که هر نوع معامله ای باید با بیان الفاظ خاصی به زبان عربی با فعل ماضی باشد که آن عبارات را “صیغه “ی آن معامله گویند. در فقه سنتی معاملات دو نوعند : عقود و ایقاعات.

۲) در عقود صیغه دو جزء ایجاب و قبول دارد که هر یک توسط یکی از طرفین معامله خوانده می شود، مانند صیغه در بیع که فروشنده باید بگوید “بعت”(یعنی فروختم) و خریدار هم باید بگوید «اشتریت»(یعنی خریدم). نکاح نیز از نوع عقود می باشد. نوع دیگر معاملات، “ایقاعات” هستند که در آنها صیغه فقط یک جزء ایجاب دارد و تنها یکی از دو طرف حق اجرای آن را دارد. مانند صیغه طلاق در فقه سنتی که تنها با بیان “انت طالق”(تو رها شده هستی) توسط مرد صورت می گیرد و زن نقشی در طلاق ندارد.

۳)درفقه سنتی هر معامله ای اعم از عقود و ایقاعات، اگر بدون بیان صیغه ی مربوطه باشد، به آن معامله«معاطاتی» گویند. ازدواج سفید همان نکاح معاطاتی است و اجماع فقها بر آن است که معاطات در نکاح جارى نمى باشد؛ یعنى به مجرد نزدیکى کردن زن و مرد یا انجام مقدمات آن به  قصد نکاح، زوجیت محقق نمىشود. ولى آیةالله کمپانى، آیةالله خمینى و آیةالله خوئى برخلاف نظر دیگران تحقق زوجیت و نکاح را به صرف عمل نزدیکی، ممکن و مطابق با قواعد مى دانند، هرچند آن را مخالف اجماع فقها و چه بسا حرام می شمارند.

۴) آیةالله خمینى : «مقتضاى قاعده این است که معاطات در هر عقد یا ایقاعى که ممکن است آن را با فعل انشاء نمود جارى باشد… بلى اگر زن و مرد اجنبى بخواهند با نزدیکى زوجیت را محقق کنند این عمل هرچند حرام است، ولى حرام بودن آن مانع از ترتب زوجیت نیست؛ زیرا ممکن است سبب  چیزى حرام باشد ولى اثر وضعى آن مترتب شود….»(کتاب البیع، ج ۱، ص ۲۶۷)

۵) آیةالله خوئى : «زوجیت با قطع نظر از این که شارع براى ابراز و اظهار آن، چیز خاصّى را معتبر نموده است با فعل زن و مرد قابل انشاء مى باشد؛ بنابر این صرف فعل ـیعنى وطى و نزدیکى ـ اگر به قصد زوجیت باشد حقیقتآ مصداق نکاح مىباشد. بلى آنچه مىتوان گفت این است که زوجیت به نظر شارع با وطى محقق نمىشود، نه اینکه عرفآ و نزد عقلا مصداق تزویج نباشد….»(مصباح الفقاهة، ج ۲، ص ۱۹۲)

۶)محقق کمپانى : «…از جمیع آنچه ذکر شد روشن گشت که براى جارى شدن معاطات در نکاح هیچ مانع عقلى و غیر عقلى وجود ندارد، جز اجماع….»(حاشیة المکاسب، ج ۱، ص ۱۸۷)

۷) صاحب جواهر هم صحت نکاح معاطاتی و به الفاظ غیرمخصوص را به فیض کاشانی و گروهی از ظاهریه نسبت داده است.(جواهر الکلام، ج ۳۰، ص ۱۵۳)

۸) پس در فقه سنتی حد اکثر فعل عاملان، گناه دانسته شده است. در این فقه هم صحت ازدواج سفید قائلانی از بزرگان فقها دارد و هم این که حد و تعزیری  چون در دهان کوبیدن برای قائلان آن در نظر گرفته نشده است. این درافشانی ها تنها از کسانی برمی آید که سخن پراکنی هایشان بیش از مطالعاتشان است.

۹) این فقرات در چارچوب فقه  سنتی بود. در نزد محققین از فقها اصولا تمامی معاملات از جمله نکاح چون از تاسیسات دین مبین اسلام نیستند و از ابتدای بشریت بوده اند و تا قیامت هم خواهند بود، اصولا ربطی به شرع ندارند و به عرف واگذار شده اند. حد اکثر شریعت در این امور چارچوب های اخلاقی چون وفای به عهد و پاکدامنی و صداقت و عدالت و امانتداری و …  را توصیه کرده است که جملگی منطبق بر فطرت بشری و روش عقلای دنیا است.

 دیر زمانی فقها بیع معاطاتی را هم باطل می دانستند. ولی  فتواى مزبور هرگز با اقبال روبرو نشده و عرف کار خودش را کرده است و برای خرید یک کیلو گوشت، پول را داده و گوشت را گرفته  و خود را معطل بیان ایجاب و قبول نکرده است. آری فشار هنجاری عرف کار خود را کرده است و اینک کمتر فقیهی دیگر توان صدور چنین فتوایی را دارد. همین سرنوشت نیز دیر یا زود براى سایر معاملات رقم خواهد خورد و سرانجام جامعه اسلامى خواهد دید و شنید که آنها همه تایید و تصویب و امضا شده اند. سخن این است که چرا باید فقه ما به جاى فعالیت و رهبرى داشتن براى جامعه، متاثر از جامعه باشد.  خدا در (رعد/۱۷) می گوید آنچه برای مردم منفعت دارد، همان حق است و باقی می ماند و آنچه زائد است، باطل است و همچون کف محو خواهد شد.

_________________________________________________________________________________

ازدواج سفید، خارج از دایره نکاح…

ناصر نجفی:

اگرچه نکاح معاطاتی در بین برخی از فقها، قائلانی داشته، اما نکاتی در یادداشت آقای نصیری دیده می‌شود:

۱. این‌همانی انگاشتن نکاح معاطاتی با ازدواج سفید و نادیده گرفتن معنای این اصطلاح در ادبیات رایج پیرامون این مسئله. آنچه از این نوع ازدواج در اذهان عمومی(مطلع) جامعه وجود دارد، نوعی رابطۀ بدون ضابطه و مسئولیت‌پذیری است که در واقع فرقی با روابط نامشروع ندارد. نه عده‌ای در میان است، نه تعهدی نسبت به فرزندان احتمالی وجود دارد و … . در حالی که در نکاح معاطاتی آنچه لازم نیست، صیغۀ عقد است اما آنچه ضرورت دارد داشتن قصد نکاح و دیگر شرایط مانند در عده نبودن زوجه، شوهردار نبودنش، اذن پدری اگر هنوز به رشد فکری لازم نرسیده باشد، معین بودن مهریه و مدت(در صورت موقت بودن) و … . لذا این‌همانی دانستن این دو، خطا است.

۲. ایشان در جای دیگری می‌نویسد: «اصولا تمامی معاملات از جمله نکاح چون از تأسیسات دین مبین اسلام نیستند … اصولا ربطی به شرع ندارند و به عرف واگذار شده‌اند. حداکثر شریعت در این امور چارچوب های اخلاقی چون وفای به عهد و پاکدامنی و صداقت و عدالت و امانتداری و …  را توصیه کرده است.»

این در حالی است که از تصرفات شارع در این امر عقلایی و متداول بین عرف، تنها به موارد معدودی اشاره می‌کند، در حالی که تصرفات حقوقی مهم دیگری در این زمینه داشته است؛ مسئله در عده نبودن زن هنگام نکاح، عده نگه داشتن بعد از طلاق یا فوت همسر و … و مسائل حقوقی مربوط به این امور.

مقصود نویسنده از این بخش واضح نیست. زیرا اصولاً بخش زیادی از دین الهی برای این نازل شده است که انسان‌ها را در امور عقلایی هدایت کند. آیا این محدودۀ هدایت و جهت‌دهی رفتار عقلا، نمی‌تواند شامل اعلام ممنوع بودن بخشی از یک امر عقلایی(نه اصل آن) شود؟ یعنی صرفاً توصیه نباشد.

۳. بگذریم که شاید اشکال شود در اعمال مهم، مانند خرید و فروشهای کلان، معلوم نیست عقلا در همۀ موارد معاطات را قبول داشته باشند و چه بسا اظهار یا شرایط دیگری را در آن الزامی بدانند. (البته در مقام داوری نبوده و صرفا بیان احتمال‌هایی است که پیرامون یادداشت نویسنده وجود دارد)