نویسنده: هادی چیت ساز

کم و کیف امتحان را هدف تدریس مشخص می کند./ امتحانات حوزه متناسب با هدف آموزش کتابها نیست./ کسی که به عربی و چند اصطلاح علمی مسلط باشد می تواند آزمون خوبی بدهد.

کم و کیف امتحان را هدف تدریس مشخص می کند. اگر غرض از درسی تنها دادن مجموعه ای از اطلاعات باشد، امتحان هم بازپرسی همان معلومات خواهد بود مثل جغرافی. و اگر غرض تعلیم، انتقال مجموعه ای از قواعد و به کارگیری آنها باشد، طبعا امتحان مورد نظر، حل مسائل جدید بر اساس قواعد است، مانند امتحان ریاضی و فیزیک که دانش آموز فرض های جدید را بر اساس قواعد و روشی که آموخته باید حل کند. البته امتحان در بعضی رشته ها، هم حفظی است و هم عملیاتی مثل مهندسی ساختمان. نیمی از نمره در حفظ است و نیمی دیگر در ارائه ی طرح یک ساختمان.

طبق قاعده ی همخوانی کم و کیف امتحان با هدف درس، اگر بخواهیم پیرامون امتحانات حوزه سخن بگوییم، ابتدا باید هدف از تدریس این کتب را بدانیم. هدف از کتابهای اصولی آموزش قواعدی است که مجتهد در فقه استفاده می کند. سیر تحصیل از آشنایی شروع می شود و به اتخاذ مبنا ختم می گردد. بنابراین آزمونی که از این درس برگزار می شود باید واکاوی قواعد اصولی و استدلال به صحت و سقم و میزان دلالت آنها باشد تا صلاحیت یا عدم صلاحیت کسی سنجیده شود.

اما مسیر فهم دین، به صرف دانستن قواعد اصولی و فقهی ختم نمی شود؛ بلکه نیاز به کارگاهی دارد تا دانشجویان علم، با روش استفاده از این قواعد آشنا شوند. حوزه برای این نیاز دو کتاب شرح لمعه (شهید ثانی ره) و مکاسب (شیخ انصاری ره) را انتخاب کرده است. شرح لمعه، یک دوره مسائل فقهی است که با استدلال هایی همراه است. هدف از مکاسب، آشنایی و به کارگیری تمام قواعد و مبانی است که طلبه در اصول فقه فرا می گیرد.

مکاسب، از موضوعات سخت فقهی است که تقریبا تمام قواعد در آن تاثیر گذار هستند. از اینرو کنکاش در آن، تراز علمی اجتهاد به حساب می آید. طلبه باید در این کتاب از نزدیک با روش حل مسائل فقهی و تحقیق در فقه آشنا شود مانند روش تحلیل مساله، پرورش موضوع، نقد و بررسی اقوال پیرامون، شاخص ادله ی ضعیف و قوی، چگونگی استدلال به قواعد و میزان دلالت آنها. پایه های اجتهاد باید با خواندن مکاسب پی ریزی شود طوریکه بعد از اتمام آن طلبه نیمه مجتهد باشد.

با این حساب، آزمونی که از شرح لمعه و مکاسب گرفته می شود باید بر اساس همین اهداف باشد، یعنی طلبه بعد از خواندن مکاسب بتواند بر حکم مساله ای استدلال کند و امتحان آن در حد پایه های اجتهاد باشد. اما آنچه امروز در حوزه متداول است، سوالاتی است که اگر کسی با بعضی اصطلاحات مثل اجماع و اصل عملیه آشنا بوده و تسلط خوبی بر زبان عربی داشته باشد طوریکه بتواند ترجمه ای ساده از متن ارائه دهد، آزمون موفقی را تجربه می کند. سؤالاتی که بیشتر از اینکه با اجتهاد تناسب داشته باشد با امتحان عربی و ترجمه سازگار است. آنچه از این امتحانات کشف می شود صلاحیت طلبه برای ترجمه ی متن است نه فهم و به کارگیری مبانی اجتهادی. طلبه بعد از خواندن کفایه، باید تسلط بر نظرات مطرح در همان کتاب به همراه استدلال ها و مناقشات را داشته باشد که این چندان به ترجمه دو خط از متن آن کتاب ارتباطی ندارد.. بگذریم از اینکه در اصل انتخاب شرح لمعه و مکاسب به عنوان متون آموزشی اشکال های جدی وارد است. نیز اشکال وارد است به خواندن کل مکاسب برای دغدغه ای که هدف از خواندن مکاسب را توجیه می کند که باید در جای خود پیرامون آن سخن بگوییم.

انصافا، این همه وقت و انرژی و هزینه که سالی دو بار برای امتحانات صرف می شود، نباید بهره وری مناسب با هدف کتب داشته باشد؟ این استدلال که” طلبه ها از پس همین سوالات هم برنمی آیند” دیگر امروز خریداری ندارد. اگر بر اساس هدف امتحان برگزار شود، هم فضای حوزه از حالت شب امتحانی و تلخیص و نمونه سوال خوانی خارج می شود و هم مدارج بالاتر بر اساس شایستگی افراد شکل می گیرد.