اشاره

پیرامون ویژگی های فقه مطلوب و بررسی آن با فقه موجود، یادداشت های سریالی را همراه شما بودیم. از فقه پویا، فعال، منطبق بر نیازها، جامع و عمیق سخن گفتیم تا نوبت به ششمین نشانه رسید.

ششمین نشانه ی فقه مطلوب

احصاء و تسلط کافی بر منابع است. فقیهی می تواند در پیشگاه خداوند از فتوای خود دفاع کند که تمام وسع خود را در جستجوی ادله و فهم و حل مساله به میدان فقاهت آورده باشد و غفلت خود را نصیب هیچ نکته ای نسازد. کسی که علم کافی در مساله ای ندارد، فتوایش مصداق افتراء بر خداوند خواهد بود و آتش جهنم را برای خود مشتعل می کند. امام علی (ع) کسی را لایق فقاهت می دانند که هم ناسخ را شناسد و هم منسوخ را. عام و خاص را در کنار یکدیگر بیند. از مطلق و مقید آگاه باشد. محکم و متشابه را شناسد و عبارت را صحیح معنا کند. وگرنه بر مسیری قدم برمی دارد که خسران است و عذاب الهی انتظارش را می کشد.

قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيٌّ (ع) لِقَاضٍ: هَلْ تَعْرِفُ النَّاسِخَ مِنَ الْمَنْسُوخِ. قَالَ: لَا. قَالَ: إِذاً هَلَكْتَ وَ أَهْلَكْتَ وَ الْمُفْتِي يَحْتَاجُ إِلَى مَعْرِفَةِ مَعَانِي‏ الْقُرْآنِ وَ حَقَائِقِ السُّنَنِ وَ بَوَاطِنِ‏ الْإِشَارَاتِ وَ الْآدَابِ وَ الْإِجْمَاعِ وَ الِاخْتِلَافِ وَ الِاطِّلَاعِ عَلَى أُصُولِ مَا اجْتَمَعُوا عَلَيْهِ وَ مَا اخْتَلَفُوا فِيهِ ثُمَّ إِلَى حُسْنِ الِاخْتِيَارِ ثُمَّ إِلَى الْعَمَلِ الصَّالِحِ ثُمَّ الحِكْمَةِ ثُمَّ التَّقْوَى ثُمَّ حِينَئِذٍ إِنْ قَدَرَ. (مصباح الشريعة، ص۳۵۱)

تسلط کافی بر آیات و احادیث و استفاده ی به موقع از آنها در سایه ی دو نکته به دست می آید:

مهارت بالا در حدیث شناسی

1. حدیث شناسی دقیق. مقصود از حدیث شناسی، شناخت و تسلط بر قواعد و اصولی است که در تفسیر آیات و احادیث کارآیی دارند. این فن در دو زمینه ظهور دارد:
   
   کسی که قصد ورود به شهر متون شرعی دارد، ناگزیر است از دروازه ی قواعد حاکم بر آنها عبور کند. ابتداء آنها را شناسد و بعد توان اجراء آنها را داشته باشد. از هرکدام که غفلت کند، ضربه ای جبران ناپذیر بر روح تفسیرش وارد می شود. تفسیر متن، جاده ای پُرپیچ را مانند است که هرلحظه غفلت از قوانین آن، مساوی با انحراف خواهد بود.

أ. سند شناسی؛ از آگاهی بر تاریخ روایت و آنچه قرنها بر او گذشته شروع می شود و تا تسلط و مبنا داشتن در علم رجال ادامه می یابد.

ب. محتوا شناسی؛ شناخت متن و محتوای آیات و احادیث، دقتی ژرف و حساس می طلبد. قواعدی که بر سرتاسر متون دینی حاکم هستند.

کسی که قصد ورود به شهر متون شرعی دارد، ناگزیر است از دروازه ی قواعد حاکم بر آنها عبور کند. ابتداء آنها را شناسد و بعد توان اجراء آنها را داشته باشد. از هرکدام که غفلت کند، ضربه ای جبران ناپذیر بر روح تفسیرش وارد می شود. تفسیر متن، جاده ای پُرپیچ را مانند است که هرلحظه غفلت از قوانین آن، مساوی با انحراف خواهد بود. مانند نقل به معنا و آثار تفسیری آن. وجود نقل به معنا در احادیث شیعه دیگر جایی برای احتمال سازی های خسته کننده و دقت های لفظیِ فراعرفی باقی نمی گذارد.

نکته ی دیگر، تسلط بر اقسام معنا و قابلیت هایش، است که هر آگاه به فقهی اهمیت آن را تصدیق می کند. تفسیرِ متن انذاری با متن علمی هرگز یکسان نیست. محتوای انذاری بیشتر از آنکه دربردارنده ی نکته ی خاص علمی-آموزشی باشد، درصدد برانگیختن همت و شوق مخاطب است نسبت به انجام و ترک فعل. بنابراین هرچه دارای نکات ادبی باشد ستایش بیشتری می شود زیرا روح شنونده را جلاء بیشتری می دهد. برعکس متن علمی که با استعاره ها و فنون ادبی سازگاری کمتری دارد زیرا مانع فهم درست مستمع می شود.

همچنین استفاده ی به جا و درست از احادیث همسو، از نشانه های حدیث شناسی صحیح است. مفسر می تواند با در کنار گذاشتن احادیث و قرینیت آنها نسبت به یکدیگر، آگاهی بیشتری پیرامون کلام ائمه(ع) پیدا کند و آنگاه به تفسیر بنشیند. رفع اختلافِ کلمات ائمه و پیداکردن معنای مناسب هر روایت در کنار بقیه ی سخنان ایشان، نشانه ی تسلط کافی فقیه بر احادیث دارد و هرچه در این ناحیه ناتوان باشد، نشانه ی ضعف او در تفسیر است.

خلاصه آنچه در اول این وجیزه نام بردیم از شرح و بسط احادیث، عام و خاص، ناسخ و منسوخ، مطلق و مقید، مجمل و مبین، تأسیسی و تأکیدی، تا تقیه و موارد دیگری که در معنا کردن متون تاثیر دارند، همه جزء خانواده ی بزرگ محتوا شناسی و حدیث شناسی هستند. بر فقیه است که اعضاء این خانواده را همراه با پیشینه و کاربرد آنها دقیق شناسد و به هنگام هرکدام را به کار گیرد.

منبع شناسی قوی

2. منبع شناسی قوی. منظور شناخت منابع حدیثی است که هرکدام برای غرض و سبک خاصی نگاشته شدند. دانش پژوهی که به میدان فقه قدم می گذارد، باید پیرامون میزان اعتبار کتب حدیثی تحقیق کند و مبناء برگزیند. از باب بندی کتب حدیثی اطلاع داشته باشد و سبک آنها را بداند، زیرا هر کتابی پیروِ غرضی بر جریده ی تاریخ حدیث نقش بسته و سبک خاصی را دنبال می کند. هر مولفی خلأیی را احساس کرده و در صدد پرکردن آن بر آمده. البته بعضی هم دغدغه های مشترک داشتند، اما کتابهای متنوعی را از خود به یادگار گذاشتند. از اینرو، هر نویسنده ای طبق غرضی که دارد، چیدمان خاصی را به احادیث می دهد و باب بندی خاصی را انتخاب می کند. به عنوان نمونه کسی که به کافی استناد می کند باید بداند کلینی (ره) با چه میزانی به روایاتی که گردآورده اطمینان می کند؟ دلیل رد روایت های دیگر نزد او چیست؟ آیا شیخ طوسی (ره) در تهذیب الاحکام، قصد جمع آوری همه ی روایات را دارد یا فقط به روایات متعارض اشاره می کند و نیاوردن بقیه ی روایتها به معنای عدم قبول آنهاست؟

جمع بندی عالمانه

۳. شناخت جایگاه صحیح کلمات اهل بیت (ع). فقاهت مطلوب، در شناخت قواعد و إحصاء کامل مطلب تمام نمی شود، بلکه مرحله ی اصلی و نهایی آن، در جمع احادیث و کشف معنای صحیح آنهاست.

گذرنامه ی ورود به شهر اجتهاد در توانمندیِ جمع و تحلیل روایات است که در سایه ممارست بر بیانات ایشان به دست می آید نه صرف دانستن چند قاعده و قانون. شناخت مبانی تفسیر، گام ابتدائی در این علم به حساب می آید و جمع آوری کامل کلمات اهل بیت (ع)، گام دوم و یافتن جایگاه مناسب کلمات ایشان، گام نهایی است. نتیجه ی ضعف در هر مرحله ای، سستی در نظر و فتوا خواهد شد.

کلمات بزرگان دین، ناظر به یکدیگرند و هر کدام معنایی را نشانه رفتند. در واقع معنای جامع کلمات ایشان، پیدا کردن جایگاه سخنان آنها و چیدن صحیح پازل معنای مدنظر ایشان است. معنا کردن احادیث با یکدیگر، علاوه بر جامعیت نظر در فتوا، ارتباط بسیاری از مسائل را کشف می کند. مثلا کسی می تواند پیرامون مسائل سیاسی اسلام سخن گوید که هم صلح حدیبیه نبوی (ص) را مدنظر گیرد و هم جنگ های علی (ع) را. هم نرمش قهرمانانه ی حسنی (ع) را تحلیل کند و هم حماسه ی حسینی (ع) را. جامعیت نه در حسینی بودن صرف است و نه در حسنی بودن تنها، بلکه صحابی بودن هرکدام به هنگام است. تک بعدی نگاه کردن به آیات و روایات، آفت فقاهت است و فقیه را به قربانگاه می برد. رسم بر این است که وزانت علمی فقیه در این مرحله امتحان می شود و هرچه فقیه جمع بهتری ارائه کند، نشانه ی محکم بودن ریشه ی فقاهت اوست.