هر چیزی تقوای مناسب خود را دارد. تقوای در معامله این است که بر اساس سود مصوب باشد یا چیزی مخالف شرع مثل ربا در آن رخنه نکند. تقوای گفتار و زبان به آراستگی این نعمت الهی به بیان خوش و پرهیز از محرمات زبانی مثل غیبت است.

در کنار تمام رفتارهای زندگی که رعایت اعتدال، ارمغان آور عدالت است، مساله نقد و نظر هم تقوایی دارد. رعایت عدالت در  نقد و نظر از رعایت عدالت در هزاران مساله دیگر با ارزش تر و بر عکس ضربه بی تقوایی در آن از هزاران بی تقوایی دیگر بدتر است. عمل انسان در این موضوع به توان هزار که بیشتر می رسد زیرا آثار اعمال دیگر در مقایسه با آثار آن  به حساب نمی آید. گاهی یک نقد نابخردانه جلوی پیشرفت نسل بشریت را می گیرد. نقد مغرضانه، دشمن درجه یک نظردهی و اندیشه پروری است. برخورد بد و بی ارزش نشان دادن یک ایده یا یک طرح، توهین به فکر بشریت است.

انسان می تواند جلوی تمام علوم و دانش­ها علامت سوال بگذارد. می تواند در برابر درستی و نادرستی تمام روش ها و ابزارها قد عَلَم کند. اندیشه کردن همیشه باعث رشد بشر است، لکن در مسیر نقد و اندیشه باید کوله بار انصاف و حق پذیری را همراه داشت و الا با سلامت به مقصدش نمی رسد و چه بسا مسیرش، مقتلش خواهد بود.

سیره نبی مکرم (صل الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام) همیشه بر استقبال از نظرات و تحقیق بود. کسی که حکم قتل او صادر شده، باز هم برای تحقیق فرصت دارد.[۱] بزرگترین عالم مادی نگر، هرچه بخواهد می تواند با صادق آل محمد (علیهم السلام) گفتگو کند و امام با سعه صدر اشکالات او را پاسخ دهند. اخلاق ائمه(ع) زبان آنهاست و ما را از بی تقوایی در مباحث علمی بر حذر می دارد. سیرهء ایشان، الگوی ما در برخورد با افکار جدید است.

بی تقوایی در نقد و نظر، رد کردن بدون دلیل است. اگر نظریه ای بدون بررسی کامل نقد شود، عین بی عدالتی است. اگر کسی نظریه ای را بدون اینکه آن را کامل بفهمد و ظرفیتهایش را بشناسد، نقد کند، گناه نابخشودنی را مرتکب گشته که دیگر قابل جبران نخواهد بود.

یکی از ضرورتهای تحول در حوزه، اخلاق استقبال از نظریه ها در کنار نقدهای منصفانه است. یک نظریه شاید از جهاتی اشکال داشته باشد اما نباید به کلی حذف شود. گاهی یک نظریه در کلیات صحیح است اما در جزئیات نیاز به اصلاح دارد. باید بیشترین استفاده را از ایده های طلبه ها برد. تحول بدون اخلاق و تقوای نقد و نظر به مقصد نخواهد رسید و در یک کلمه، لازمه جداناپذیر از تحول است.

حوزه علمیه جایگاه برخورد اندیشه ها در کنار اخلاق و انصاف است. حوزه علمیه به وجود مطهری­ ها افتخار می کند که وقتی برای نقد نظریه ای برمی خیزد، ابتداء چنان تحلیلی از نظریه ارائه می کند که صاحب نظریه هم از این تحلیل عاجز است. سپس با نقد منصفانه آن اندیشه را اصلاح می کند. مهد روحانیت هیچگاه حوزه کسانی که تقوای نقد ندارند، نبوده و نخواهد بود.

اگر طلبه ای ادعایی در اجتهاد یا مسائل دیگر دارد، باید منصفانه با او برخورد شود. حوزه آغوش خود را برای نظردهی و طرح ریزی باز می داند. برخورد رادیکالی و زننده محلی از اعراب ندارد. مثلا طلبه ای ادعای یادگیری ادبیات عرب در شش ماه دارد و برای آن برنامه ای دارد. نباید با ذهنیت خودمان که ادبیات عرب در کمتر از سه سال ممکن نیست، آن ایده را رد کنیم. کسی که یک نظریه را بدون مطالعه جامع و بررسی کامل، بر اساس استبعادی که دارد، از ریشه رد می کند، بیش از اینکه یک طلبه باشد، یک ناقد بی انصاف و مغرض است که لباس روحانیت به تن کرده و از اعتبار آن خرج می کند. حوزه این افراد را از خود نمی داند. حوزه سرای عالمان با تقواست نه بی تقوایان عالم.

حضرت آقا در دیدار طلاب و فضلاء قم می فرمایند:

حوزه های علمیه ی ما، همیشه مرکز و مهد آزاد اندیشی علمی بوده و هنوز که هنوز است، ما افتخار می کنیم و نظیرش را نداریم در حوزه های درسی غیر حوزه ی علمیه؛ که شاگرد پای درس به استاد اشکال کند، پرخاش کند و استاد از او استشمام دشمنی و غرض و مرض نکند. طلبه آزادانه اشکال می کند، هیچ ملاحظه ی استاد را هم نمی کند. استاد هم مطلقاً از این رنج نمی برد و ناراحت نمی شود؛ این خیلی چیز مهمی است. خوب، این مال حوزه ی ماست. در حوزه های علمیه ی ما، بزرگانی وجود داشته اند که هم در فقه سلیقه ها و مناهج گوناگونی را می پیمودند، هم در برخی از مسائل اصولی تر؛ فیلسوف بود، عارف بود، فقیه بود، اینها در کنار هم زندگی می کردند، با هم کار می کردند؛ سابقه ی حوزه های ما اینجوری است. یکی، یک مبنای علمی داشت، دیگری آن را قبول نداشت. اگر شرح حال بزرگان و علما را نگاه کنید، از این قبیل مشاهده می کنید.

{بعضی علماء با یکدیگر}از لحاظ مشرب و ممشا مخالف، اما از لحاظ تعامل سیاسی، اجتماعی، رفاقتی، با هم مأنوس؛ همدیگر را تحمل می کردند. در قم باید اینجوری باشد.

مسئله ی تکفیر و رمی و این حرف ها را بایستی از حوزه ورانداخت؛ آن هم در داخل حوزه نسبت به علمای برجسته و بزرگ؛ یک گوشه ای از حرفشان با نظر بنده ی حقیر مخالف است، بنده دهن باز کنم، رمی کنم؛ نمی شود اینجوری.[۲]

[۱] توبه، ۶.

[۲] بیانات در دیدار جمعی از اساتید، فضلا، مبلّغان و پژوهشگران حوزه های علمیه کشور ۸/۹/۱۳۸۶.