اشاره

سلسله یادداشت هایی را پیرامون دقت لازم در فقه با شما همراه بودیم. تاکنون به چهار بُعد آن پرداختیم و اکنون صورت نهایی را از نظر می گذرانیم.

پنجمین ویژگی عمقِ مطلوب فقه

کشف اقتضاءِ ذاتی و وقوعی موضوع که بررسی آن ضرورتی است قبل از ورود به متن شریعت. مقصود از اقتضاء ذاتی یعنی طبیعت اولیه ی موضوع بدون مد نظر داشتن حالات گوناگون انسان و شرایط مکانی و زمانی. اقتضاء وقوعی یعنی حالت غالبی که شیء در زندگی انسان و تحت شرایط زمانی و مکانی پیدا می کند. مثلا سلاح گرم، به اقتضاء ذاتیش وسیله ای است برای هجوم و دفاع که می تواند در راه خوب و بد استفاده شود و نسبت به استفاده ی خوب و بد، دارای احکام مختلفی می شود؛ اما غالبا وقوع آن در خارج، مصرف غیر عاقلانه را رقم می زند. هرکس به کمترین عصبانیتی، ممکن است دست بر آن برد و حادثه ای خلق کند غیر قابل جبران با ضرری زیاد.

از اینرو قانونگذار حمل و نگهداری آن را جز برای افراد کمی ممنوع می کند و به خاطر شدت آسیبش، مجازات سخت برای آن وضع می کند. موضوعات شرعی نسبت به اقتضاء ذاتی و وقوعی، سه حالت دارند: یا هردو اقتضاء موضوع حسن است مثل روزه. یا هردو اقتضاء قبیح هستند مثل شراب. و یا تفاوت دارند مثل سلاح گرم. البته اشیاء می توانند در شرایط مختلف، اقتضاء متفاوتی داشته باشند، ولی حکم اولیه ناظر به نوع شرایط است-اگر موضوع حالت نوعی داشته باشد وگرنه نسبت به شرایط، حکمش متغیر است-

فقهِ مطلوب هرگز چشم خود را بر روی چنین اقتضائاتی نمی بندد طوریکه فقط به ظاهر اولیه ی عقل پسند اشیاء بسنده کند. هوشیاری ای را خواهان است که به درستی موضوع را تحلیل کند و بتواند روایات را با آن بسنجد. اگر انجام فعلی در روایت توصیه شود، نمی توان آن را در تمام شرایط، حسن انگار کرد. در واقع ملازمه ای بین سفارش به آن و انجامش در همه حال وجود ندارد، بلکه ممکن است تحت شرایط خاصی اقتضاء وقوعی دیگری پیدا کند. حل بسیاری از موضوعات مخصوصا مسائل مستحدثه، در اقتضاء ذاتی و وقوعی آنهاست. گاهی یک موضوع ظاهری موجه دارد، اما اقتضاءِ خارجی آن اصلا وجهه ی خوبی به نمایش نمی گذارد، مثلا ورزش هایی که سابقه ای ندارند، به پشتوانه ی دلیل عقلی، در بین مردم جست و خیز دارند، زیرا مقدمه ی شادابی و تندرستی هستند اما، تحقق آنها در خارج نوعا دارای مفاسد زیادی است.

بیشتر کسانی که خواهان آنند، به عنوان شادابی و تندرستی طالبش نیستند، بلکه هدف های دیگری را نشانه رفته اند که توجیه عقل پسندی ندارد و بلکه با برخی از مسلمات ناسازگارند. همچنین بسیاری از شبکه های اجتماعی اینترنت، در ظاهر اولیه ابزاری هستند که هم قابلیت استفاده ی خوب دارند و هم بد. اگر تنها همین نکته را مد نظر گیریم، جواز و حرمت استفاده از شیء بستگی به استفاده ی آن دارد، اما اگر کاشف به عمل آید که نود درصد مخابره ی این شبکه ها، پیام های غیر مفید هستند، آیا بازهم می توان استفاده از آن را جایز دانست و حکم به جواز انتقال ارز به خارج از کشور برای خرید این شبکه ها داد؟ (نگاه نویسنده به شبکه های غیر ملی مدیریت شده توسط غربی و شرقی هاست که چنین اقتضائی دارند، نه شبکه های اجتماعی ملی که می توان آنها را مثل رسانه ی ملی مدیریت کرد)