منو

پربيننده ترين مطالب
    • No Post To Show
    • No Post To Show
    • No Post To Show
خانه / اطلاع رسانی / احتمال وقوع یک انقلاب مذهبی در قم
مصاحبه با ابراهیم فیاض؛ دانشیار دانشگاه تهران

احتمال وقوع یک انقلاب مذهبی در قم

مصاحبه با جناب آقای ابراهیم فیاض؛ دانشیار دانشگاه تهران

نسبت شهر قم به عنوان پایگاه سنت و مذهب در ایران را با فرایند فراگیر جهانی شدن که در جای جای کشور ما بروز و ظهور دارد، چطور ارزیابی می کنید؟ این سؤال از این جهت اهمیت دارد که از سوی جبهة انقلاب و حاکمیت، نگاه خاصي به قم وجود دارد و تلاش می شود مناسبات جدید، مظاهر جهانی شدن و اخلاق پذیرفته شده در شهرهایی مانند تهران، وارد قم نشود، تا به قول خودشان «قم را حفظ کنند». سؤال این جاست که خود قم در کجای این جریان واقع شده است؟
قم شهري است که سال ها در وضعيت سنتي باقي مانده بود، اما با انقلاب اسلامي به جريان جهاني وارد شد. تقريباً ۱۹۷ قوميت مختلف وارد قم شده اند. براي مثال، ترک ها به قم آمدند و هم اکنون بخش عظيمي از جمعيت قم را تشکيل مي دهند. همين طور خارجي هايي که به قم وارد شده اند، چهرة يک شهر جهاني شده را به آن مي دهند. قم همچنان به اين سمت در حال حرکت است و اين موضوع در آينده، بيش از اين، خود را نشان خواهد داد. ما امروز سياه پوستان، اروپايي ها و آمريکايي هايي را در قم مي بينيم که به لهجة قمي صحبت مي کنند. یعنی خارجی هایی در قم حضور دارند، که در حال رفت و آمد به شهر و کشور خودشان هستند و در عین حال قمي نيز شده اند که به نظر من این پدیده روزبه روز عمق و گستردگی بیشتری هم پیدا خواهد کرد. به همین دلیل بايد آماده بود؛ بايد جهاني شدن قم را پذيرفت، نه اين که با آن مقابله کرد، چرا که هر مقابله اي به عقب ماندگي بيش از پيش قم مي انجامد. مسئولان هنوز هم نخواسته اند باور کنند که شهرشان جهاني شده و اين اتفاق بسيار هم مهم است.

البته بگویم که بسیاری، نه تنها این جهانی شدن را پذیرفته اند، بلکه به عوارضی از آن تن داده اند که عجیب است. الان مراجع روشنفکر تجارت هاي بين المللي دارند. يکي از دوستان قمي ما مي گفت: «دفتر مراجع شده دفتر تجارت بين الملل!» برخي از آقازاده هاي مراجع از بزرگترین تاجرهاي شکر هستند. من يقين دارم نيروهايي که در قم هستند در آينده اي نزديک کار تجارت جهاني را در همة کشورها شروع خواهند کرد.

به نظر شما این فعالیت های اقتصادی و تجاری دفتر مراجع و آقازاده ها بخشی از آن فرایند جهانی شدن است که به قم وارد و پذیرفته شده؟
تجارت و اقتصاد که رونق بگيرد، همة معادلات تغيير مي کند، مسائل فکري و فرهنگي هم تغيير مي کند. تشيع از مذاهبي است که رويکرد اقتصادي در آن بسيار پررنگ است و اين رويکرد حتي به فرهنگ و سياست هم معناي خاصي مي دهد. در کتاب «مکاسب» نوشتة «شيخ انصاري» مسائل فرهنگي در مکاسب محرمه مطرح مي شود. همچنين ولايت فقيه و بيعت را در کتاب بيع، يعني در کتاب خريد و فروش، مطرح مي کند. اين يعني در تشيع اقتصاد به عنوان مدار و زمينه تلقي شده است. همچنين بحث فرهنگ، سياست و اجتماعيات که جزء خيارات است و در مورد اعتباريات صحبت مي کند، در ذيل مکاسب قرار گرفته است.

بنابراين مبنا اقتصاد است و هيچ کدام از مراجع نيستند که فعاليت هايشان جنبة اقتصادي نداشته باشد. ساختار حوزه و تشيع نيز، که مستقل از حکومت است، اصولاً به واسطة همين امر، يعني استقلال اقتصادي از حکومت، شکل گرفته است. به عبارت ديگر، پيوند حوزه و اقتصاد و اين که اقتصاد در تشيع مبنا قرار گرفته است، آن را از حکومت استقلال مي بخشد.

به نظر مي رسد در عرصة فرهنگي اين گونه نيست و مراجع، يا به طور کلي حوزوي ها و مذهبي ها، در برابر رويکردي که شما مطرح مي کنيد، مقاومت مي کنند.
خير، هيچ مقاومتي ندارند. اتفاقاً به سمت اجرايي کردن هر چه بيشتر آن پيش مي روند. به عبارتي، آخوندي عمل مي کنند؛ به اين معنا که در حال آماده کردن شرایط هستند. آقازاده هاي مراجع به اروپا و آمريکا رفت و آمد دارند و تجارت مي کنند و از اخبار اقتصادی و تجاری به خوبی مطلع هستند؛ اين همان آماده شدن است.

به همین دلیل در قم مراکز اقتصادی و تجاری به شدت در حال رشد است؟
بله. اساساً سهام داران اين مراکز همان آقازاده ها هستند.

این در حالی است که در قم مراکز فرهنگي و هنري مانند سينما و فرهنگسرا و … بسیار کم است!
کارکرد اين ها براي قشر متوسط و بيکار است. شخصي که خودش در حال رفت و آمد به غرب است و آن جا را مي بيند، سينماي غرب را مي خواهد چه کند؟ ضمن این که یک نکتة مهم را نباید فراموش کنید؛ و آن این است که اين حرف شما، یک حرف روشنفکرانه است و آخوندها با اين حرف ها کلاه سرشان نمي رود، زيرا او خود غرب و فرهنگ آن را لمس مي کند. کسي که مي رود خود لندن را مي بيند، آيا فيلم لندنی نگاه مي کند؟! شما غرب را در فیلم ها می بینید و نوعی عشق و حسرت نسبت به آن را تجربه می کنید، زيرا تا به حال غرب را نديده ايد و به آن دسترسي نداريد. اگر فيلم هاي غربي را مي بينيم، براي اين است که اداي غرب را درآوريم. حتي خود رهبران سياسي ما هم اين طورند. اين ها عاشقانه و از منظر يک خواهان، به غرب نگاه مي کنند تا ظواهر و نشانه هاي آن را پيدا کنند. مي توانم بگويم که اين مسئله از دورة «شاه عباس صفوي» آغاز شده است. يعني ما همه به نشانه ها مي پردازيم؛ اما وقتي کسي خود غرب را مي بيند، دیگر چنین رویکردی ندارد. حالا ممکن است به غرب برود و در آن جا با مناسبات خودش رفتار کند، مثلاً صيغه بخواند، يعني زن زيباي غربي را ببيند و صيغه کند، که من از این اتفاقات به خوبی خبر دارم و می دانم که هست. برای چنین شخصی دیگر آن جا آرزو نيست و مناسبات آن جا برايش جلوه گري نمي کند تا بخواهد قم را هم از نظر مناسبات فرهنگي شبيه آن جا کند. چنین شخصی آن قدر پولدار است که هر چيزي که در غرب وجود دارد را به دست می آورد، یا می تواند به دست بیاورد؛ مي تواند به آن جا برود و انواع لذت هاي غذايي و بصری و جنسی و… را کسب کند. می تواند در دانشگاه هاي آن جا تا سطوح عاليه درس بخواند و به قول خودش کاره ای بشود. همین امروز نوه ها و نتيجه هاي مراجع مهم، حتي مراجع مرحوم، در دانشگاه هاي مهم لندن تحصيل کرده و می کنند.

مایلم بیشتر به فرهنگ عمومی و مردم عادی قم بپردازیم. با توجه به شرایطی که ذکر کردید، اتفاقي که در ميدان براي کنشگران اجتماعی عادي مي افتد چيست؟ مثلاً در خصوص همین موضوعی که اشاره کردید، ما از سوی دیگر در قم با جوانان طبقة متوسطي روبه رو هستیم که بینش ها و ارزش هاي خاص خود را دارند. در کنار این رشد مادی و اقتصادی آقازاده ها، نه مناسبات و جایگاه اقتصادي ویژه ای دارند تا بتوانند خودِ غرب یا لذات آن را تجربه کنند و نه از منظر فرهنگی و هنری آزادی و بهرة کافی دارند. این ها بارها به ما گفتند که در این جا نه پارک داريم، نه سينما؛ نه کنسرتی برگزار می شود و نه کافه ای در این جا هست!
مشکل امروز قم همين اختلاف هاست؛ مسئله اي که منجر به نوعی تقابل و حتی شورش می شود. بدانید که آيندة اين وضعيت چیزی جز شورش نیست. همین امروز در شهر قم، آثار این شورش آشکار شده است؛ از تلگرام و اینستاگرام و… مي توان این آثار را ديد. براي مثال، در روز عاشورا بيشترين آمار بازديد از سايت هاي پورنوگرافي مربوط به شهر قم است. اين خيلي تأمل برانگیز است! اين گونه مسائل و پديده هایی مانند رواج روابط جنسي خارج از خانواده، زناي محصنه و روابط جنسي متقاطع و… در قم در حال افزايش است و به نظر من این ها اصلاً بی معنا نیست. علت اصلی این پدیده ها فاصلة طبقاتي است. آقازاده ها عملاً در عرصة تجارت جهاني ورود کرده اند؛ بچة فلان آیت الله و بهمان مرجع، خارج از کشور است و همين ها طبقة اشراف را شکل داده اند.

ببينيد، براي مثال، فرزند «سيداحمد خميني»، در تلگرامش عکس هاي شبه اروپايي در حين سوارکاري با لباس هايي خاص پخش مي کند. مردم هم مي گويند «اين هم قمي است ديگر». او که فرزند آخوند است اين گونه زندگي مي کند، چرا ما این گونه زندگی نکنیم؟ و مسئله از همين «چرا ما نه؟» شروع مي شود. وقتي يک فرد عادي مانند آن ها پول و امکانات نداشته باشد، نتيجه اش در ابعاد وسيع پرخاشگري و هرج و مرج اجتماعي و سياسي می شود. البته فعلاً در حد پرخاشگري و هرج و مرج اجتماعي است، اما به تداوم این روند، خیلی زود تبديل به پرخاشگري سياسي مي شود.

روایت رادیکال شما از وضعیت قم به شدت نگران کننده است. به طور شفاف دورنمای قم را چطور می بینید؟
در قم يک انقلاب مذهبي رخ خواهد داد. به عقيدة من رنسانس اسلامي از آن جا آغاز مي شود؛ رنسانسي که اولين تحول آن در علم کلام است. من در حال حاضر، به ويژه در ميان طلبه ها، ارتداد زيادي مي بينم؛ ارتداد به معناي از دست دادن امور تعبدی و ايمان. وقتي ايمان از دست برود، به طور خودکار مناسک هم از ميان مي رود. تصور من این است که در آينده، ارتداد از خود طلبه ها آغاز مي شود و اين همان اتفاقي است که در غرب هم براي کشيش ها رخ داد و منجر به رنسانس شد.

و علت اصلی این پدیده از نظر شما چیست؟
این مسئله دقيقاً با اقتصاد مرتبط است. چنين اتفاقي در دورة رنسانس، در روم شرقي هم رخ داد. در کتاب «تاريخ گسترش اسلام» نوشتة «توماس واکر آرنولد» آمده است زماني که اسلام وارد اروپا شد، خود مردم درها را براي ورود اسلام باز مي کردند؛ کاردينال ها، اسقف ها و اشراف، وضعيت اقتصادي خيلي خوبي داشتند، اما کشيش ها گرسنه، فاسد و بي سواد بودند. در فاصلة طبقاتي ای که ميان علماي ديني رخ مي دهد، کشيش ها به مردم مي پيوندند و اسقف ها و کاردينال ها عقب مي مانند. من اين را الان مي بينم.

چند وقت پیش در فرودگاه، وقتي که از سفر مشهد بازمي گشتم، طلبة موجهي را ديدم که از متدين ها «سهم سادات» مي خواست. واقعاً از ديدن آن صحنه شوکه شده بودم؛ این اتفاق يعني این که ديگر سهم امام را به حوزه ندهيد، به من که نيازمندم کمک کنيد. شک نکنيد که این اتفاق نشانگر یک شکاف عمیق است. اين طلبه ها به مردم مي پيوندند و در نهايت، يک نوع عرفي گري وحشتناک یا «لائيسيته» رخ خواهد داد. خيلي هم طول نمي کشد و در حدود ۲ سال آينده اين اتفاق مي افتد. همین امروز هم در قم لائيسيته در حال رخ دادن است، فقط تلاش می شود پنهان بماند.

اگر چنین چیزی را بپذیریم، قم به عنوان نماد و مرکز فقهی حکومت جمهوري اسلامي چه می شود؟
آن هم از هم مي پاشد. الان به دلیل اين که قم مرکز تشيع است، اين طرز تلقي به وجود آمده و مرکزیت فقهی در آن ایجاد شده است. چنین چیزی را نمی توان با پنهان کردن واقعیت حفظ کرد.

آیا اگر چنين اتفاقي بيفتد، به دلیل نفوذ معارفی قم و مرکزیت فقهی آن، ممکن است موجی ایجاد شود و مناطق مختلف کشور را دربربگیرد؟
لزوماً اين طور نيست. براي مثال، تأثير اين عرفي گري در اصفهان ممکن است خيلي کم باشد، در يزد و شيراز هم همين طور؛ اما در مشهد به احتمال زياد اتفاق مشابهی مي افتد. البته موجي که در مشهد ايجاد مي شود لائيسيته نخواهد بود، بلکه سکولاريسم است. زيرا در مشهد تعداد دانش آموختگان دانشگاهي بيشتر از قم است و همين خود مانع لائيسيته می شود. به عبارتی، در قم قضيه حادتر است، اما در مشهد به شدت و حدت آن جا نخواهد بود. البته فاصلة طبقاتي ای که آستان قدس رضوی بين نزديکان خود و مردم ايجاد کرده، به شدت مسئله را حاد کرده است و آثار اين فاصلة طبقاتي را به وضوح می توان در مشهد ديد. اما مسئلة مهم اين است که آن چه در انتظار قم است، لائيسيته است ولی آن چه در انتظار مشهد است سکولاریسم است. در تاريخ تحولات اروپا هم ما دو شهر مهم پاريس و لندن را داريم که در پاريس لائيسيته و در لندن سکولاريسم رخ داد.

شاید باور چنین چیزی دشوار باشد؛ چون قم هنوز هم به شدت رنگ و بوی مذهبی دارد!
لائيسيته هم رنگ و بوی مذهبي دارد! تأکيد من بر لائيسيته خيلي مهم و ظریف است؛ دقت کنید که در پاريس هم کشيش ها لائیسیته را آغاز کردند. لائيسيته در این معنا مي گويد که دين و آيين موجود، براي اشراف است و در نتيجه، هر کس بايد دين خود را داشته باشد! در اين صورت، دين مردم يک دين عرفي خواهد شد، یعنی همان چيزي که الان مداحان در قم دنبال مي کنند.

در قم مداح محوري رخ داده است، يعني يک دين عرفي ساده در حال ترویج و محوریت یافتن است، نه آن دين پيچيدة فقهی آخوندي، اسقفي و کاردينالي. در حال حاضر، مداحان در قم قدم اول را براي اين کار برداشته اند و يک دين عرفي ساده را با صداي خوش، در قالب دستگاه هاي موسيقي ارائه مي کنند که پذیرش زیادی هم داشته است.

موج جديدي از روحانيان جوان تر هم هستند که به هر شکل مردمی تر و اجتماعی ترند. به نوعي از سيستم مرجعيت سنتي فاصله گرفته اند و کار خودشان را می کنند. این ها هم در همین جایگاه تعریف می شوند؟
همة اين افراد بروز و گسترش شاخه هاي لائيسيته را نمایندگی می کنند، هرچند که خودشان منکر چنین چیزی باشند و نسبت به این جریان خودآگاهی نداشته باشند. اما باید ادعاها را رها کرد و معنا را دید. اين لائيسيته است که دارد پيش مي رود. ساختارهاي معنايي که اين افراد بازتوليد مي کنند، يک لائيسيتة مردمي را در خود دارد.

شواهد نظری شما برای اثبات اين مدعا که همة این افراد و جریان ها در فضاي لائيسيته فعاليت مي کنند، چیست؟
آن چه آن ها را ذيل لائيسيته قرار مي دهد اين است که به بحث عقلي کاري ندارند و ولايتي را که عوام قبول دارند، ترويج مي کنند. به عبارت ديگر، آن ها عوامي گري ولايت را با فلسفه بافي تئوريزه می کنند و در نهايت، روحانيت کاردينالي و فقهي را نفي مي کنند. آن ها شديداً با مرجعيت زاويه دارند و البته علما و مراجع هم با اين ها زاويه دارند. آن ها حتي مي خواستند جامعة مدرسان قم را هم زمين بزنند. در این فضا، مرجعیت سنتی و فقهی که من همه شان را در چهارچوب دین اسقفي و کاردينالي مي بينيم و می فهمم ــ چون دين انتزاعي براي اسقف و کاردينال است ــ در اقلیت قرار می گیرند و طلبه هاي جوان به مردم مي پيوندند و به عرفی شدن دین دامن می زنند. مراد من هم از لائيسيته همين است.

در این شرایط، حتی حاکميت هم تحول پيدا مي کند و نسلي که در انتخابات ها و مجلس خبرگان حضور پیدا می کنند، نسل جوانی هستند که با نسل قبلی تفاوت های اساسی دارند. هر شخص یا نهادی هم تلاش کند جلوی این روند را بگیرد، نمي تواند. حتي اگر همین الان هم اين کار را بکنند، در قم نهادی قوي شکل می گیرد که برای رسیدن به ساختار سیاسی تلاش می کند و قم دارای ساختار سياسي می شود. آن زمان، اعتبار مجلس خبرگان و مجلس شوراي اسلامي و… زير سؤال مي رود و روند مذکور در سطوح سیاسی دنبال می شود.

ما باید بپذیریم که ساختار معرفتي، ساختار کنشي مي سازد و ساختار کنشي به کنش اجتماعي و سیاسی بدل مي شود. من ساختار معرفتي را به شما گفتم و ساختار کنشي آن را هم خودتان مي بينيد؛ در پس این کنش ها، ساختارهای فرهنگي و فرهنگ عمومي خودبه خود آشکار مي شوند.

با این وجود، نسبت قم که عموماً آن را به عنوان نماد شهری سنتی و مذهبی می شناسیم با مدرنیسم و مدرنیته چیست؟
آقايان نه تنها مدرنيسم، بلکه مدرنيته را نيز پذيرفته اند و به آن پایبندند. در مدارس و دانشگاه هايشان هم به آخرين متدهاي آن عمل مي کنند و من در این حوزه تقابلی نمی بینم.

پس چرا براي مردم چنین چیزی محسوس نیست؟
اولاً بايد قبول کرد که مردم، پولش را ندارند و نمی توانند بهرة چندانی از این وضعیت ببرند؛ ثانیاً فکر نکنید که در آن جا یک فضای بستة سنتی حاکم است و مردم خود را یک زندانی محبوس می بینند. من بايد دست شما را بگيرم و با هم قدري در خيابان هاي قم قدم بزنيم. چند وقت پیش ماشين من در قم خراب شده بود؛ کنار ماشين يک فاحشه با ۶ مرد در حال چانه زني بود. در قم چنین آزادي هایی وجود دارد که ما احتمالاً در تهران هم آن را نمی بینیم!

ولی ما با جوان هاي زيادي در قم صحبت کردیم که مي گفتند فشاري که در قم روي ما هست، در تهران نيست. براي مثال، مي گفتند وقتي با يک خانم در خيابان قدم مي زنيم، نگاه های آزاردهنده به ما زیاد است و از این دست مسائل. چرا چنین وضعیتی وجود دارد؟

معنای این که دیگران زیاد نگاه می کنند این نیست که مخالف باشند، در واقع موافقند، فقط در حسرتند! یعنی مسئله این است که گيرشان نيامده و حسرت می خورند. امروزه هم که همه از طريق اينترنت ارتباط برقرار مي کنند و ارتباطات بسیار زياد شده است. سالانه ميليون ها عراقي به ايران مي آيند و من خبر دارم که برای آن ها هم این ارتباطات زیاد است. در مشهد هم اين پديده زياد است.

قمِ آینده چه مختصاتي دارد؟
همه چيز در آن ظاهر مي شود. در بُعد اعتقادات، جريانات تشکيکي عظيمي در شيعه راه مي افتد. حتي ممکن است برخی از این جریانات از جانب وهابيت شکل بگيرد. من قشر عظيمي از طلبه ها را در قم مي بينم که وقتي از بُعد تاريخي به دين نگاه مي کنند، به شدت به اهل سنت نزديک مي شوند. از سوی دیگر، طلبه هايي که عرفاني و غيرتاريخي به دين نگاه مي کنند، به شدت از اهل سنت دور مي شوند. در آينده، بين اين دوگانه ها برخورد به وجود مي آيد؛ برخوردها و تعارضات شدید اعتقادی و اجتماعی! اما برنده کسانی هستند که مردم با آن ها همراه باشند. مردم عادي همان هايي هستند که لائيسيته را ايجاد مي کنند. لائيسيته را قشر متوسط قدرتمند و نه چندان باسواد، ایجاد و ترویج می کنند و به همین سبب، در این میدان قدرت تأثیرگذاری در همراهی با آن ها نهفته است.

به نقل از سایت فرارو

درباره نویسنده

مدیر سایت
وبلاگ

نظرات

2 دیدگاه در “احتمال وقوع یک انقلاب مذهبی در قم

  1. طلبه انقلابی گفت:

    به نظرم تحلیل اشتباه بود، نه اینکه واقعیات تلخ قم را قبول نکنیم اما این نوع نگاه بسیار بدبینانه است و با بعضی واقعیات دیگر مثل رویش های عجیب انقلابی جوان در قم اصلا همخوانی ندارد. دغدغه داشتن خوب است اما اینگونه تحلیل، واقعیتهای مثبت قم را ندیده است.

    ۶۴
  2. سید محمد کاظم گفت:

    سلام علیکم.
    به نظر می‌رسید اطلاعات تحلیلگر و برداشت های وی از تاریخ مسیحیت بر این تحلیل اثر گذاشته است. نظام اسقفی کاردینالی را نمی‌توان با نظام طلبه و مرجعیت به طور کامل تطبیق داد. بله می‌توان منتظر یک تحول در حوزه بود اما اینکه طلبه ها لائیسیته شوند و... اغراق در بدبینی و اشتباه در نتیجه گیری است.

    ۳۲

پاسخ دادن به طلبه انقلابی لغو پاسخ

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

asd


Username
Create an Account!
Password
Forgot Password? (close)

adf


Username
Email
Password
Confirm Password
Want to Login? (close)

asdf


Username or Email
(close)