منو

پربيننده ترين مطالب
    • No Post To Show
    • No Post To Show
    • No Post To Show
خانه / اطلاع رسانی / اخبار / گزارش تفصیلی از نهمین همایش بررسی زوائد علم اصول
در تاریخ 18 بهمن ماه در حسینیه ارک برگزار شد.

گزارش تفصیلی از نهمین همایش بررسی زوائد علم اصول

بسم الله الرحمن الرحیم

گزارش مفصل از جلسه ی نقد و نظر درباره ی زائد یا لازم بودن مساله ی مشتق.

نظریه پردازان: استاد محمدتقی اکبرنژاد و استاد محسن غرویان

تاریخ: ۱۸/ ۱۱/ ۱۳۹۵، قم، حسینیه ارگ

نهمین همایش «بررسی زوائد علم اصول» به نقد و نظر درباره‌ی مساله‌ی مشتق اختصاص یافت. استاد «محسن غرویان» و «محمدتقی اکبرنژاد» نظریه پردازان این جلسه بودند.
ابتدا استاد غرویان به ارائه‌ی نظریه پرداخت.وی در ابتدای سخنان خود از موسسه «فقاهت و تمدن سازی اسلامی» و استاد اکبرنژاد برای برگزاری چنین جلساتی تشکر کرد. همچنین ضمن تشکر از مقام معظم رهبری برای طرح تحول، جنبش نرم افزاری و تولید علم، در رابطه‌ی تحول گفت: تحول با امر و نهی صورت نمی‌گیرد و لازم است که مسیر طبیعی تحول طی شود. برپایی این جلسات هم مسیر آن است. کسی بگوید «حوزه متحول شو»، اتفاقی نخواهد افتاد. چنانچه اگر بتوانیم با امر و نهی غنچه ی گلی را شکوفا کنیم، با امر و نهی هم حوزه متحول می‌شود. در این جلسات هم باید آداب مناظره و اخلاق علمی رعایت شود.
وی با معنا کردن فقه به تکلیف یابی در زندگی گفت: شهید صدر قائل به اشتغال عام است. یعنی انسان از تولد تا مرگ مقرون به تکلیف است و با تلاش حجت شرعی و تکلیف را پیدا کنیم. به دیگر سخن، اشتغال یقینی، برائت یقینی می طلبد. قرآن می فرماید: ان السمع و البصر و الفواد کل اولئک کان عنه مسئولا. حجت از هر طریقی که باشد، باید آن را بشناسیم؛ خواه عقلی باشد یا نقلی، علم حضوری باشد یا حصولی. بنابراین فحص از دلیل، تا یاس از دلیل بر ما لازم است. شیخ الرئیس می گوید: کل ما قرء سمعک فذره فی بقعة الامکان. هر حجتی که احتمال می دهی که تکلیفت را از آن طریق بشناسی، برو به سمتش.
محقق حوزه علمیه در ادامه به معانی زوائد از دیدگاه خود پرداخت و گفت: گاهی مراد از زوائد، مقصود سخنان پوچ و باطل است که در فلسفه به آن محال و ممتنع می گویند. مراد از زوائد اگر این معنا باشد، صحیح نیست. این نسبت با علمای علم اصول سازگار نیست. گاهی هم مراد از زوائد در مقام مقایسه به نسبت چیز دیگر. مثلا در بحث مشتق بگوییم که مسائل مهم تری است و شما چرا به این بحث پرداختید. این همه ارزش وقت گذاشتن ندارد. مثلا مباحث هرمنوتیک در متون دینی مطرح است مانند فهم مقصود شارع. یا بحث انسداد که الان ضرورتی ندارد. یا کسی قصد بحث علمی در «کفن میت» داشت که روا نبود. بحث های مهم مثل نظام بانکی مانده و به مباحث غیر مهم پرداخته می شود.
وی در رابطه با مساله ی مشتق و نقد دیدگاه استاد اکبرنژاد گفت: استاد اکبرنژاد فرمودند: «دو عامل به طور هم زمان در فهم معنای مشتق و تلبس یا عدم آن موثرند. یک. نوع ماده. دو. نوع حکم. در یک نگاه کلی می¬توان معانی و مبادی را به دو دسته تقسیم کرد: معانی فعلی و ملکات. قسم نخست مبادی و موادی هستند که تلبس ذات به آن¬ها با قیام بالفعل معنا می یابد و با زوال تلبس فعلی، انقضای تلبس محقق می گردد. مانند «قیام» نسبت به زید که تا زید در حال ایستادن باشد عرفاً او را متبلس به قیام می دانند و تا از حال ایستادن خارج شود و بنشیند، تلبس او به قیام را زائل شده تلقی می کنند.» سوال من این است: تمیز مصداق معانی فعلی و ملکات، با چه ملاکی صورت می گیرد. مثلا ضارب را مشتقی می دانیم که متلبس به ضرب است.
غرویان با ذکر مثالی برای فایده داشتن مساله ی مشتق گفت: آیة الله جوادی در تفسیر آیه ی «و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون» می فرمایند: از بحث مشتق اصولی می توان در تفسیر «احیاء» استفاده کرد. «حی» مشتق است. کسی که بمیرد، غیر متلبس به حیات می دانیم اما خداوند با ملاک دیگری آنها را احیاء می داند. ملاک تلبس و انقضاء چیست؟ ملاک تلبس و عدم تلبس فرق می کند. نگاه عرفانی و قرآنی داشته باشیم، منقضی نیست. پس اطلاق حی بر شهیدی که جانش را از دست داده، حقیقی است نه مجاز. اما با نگاه ظاهری منقضی شده و مجاز است. این بحث ها دقیق است. لذا اصولیان مدققی مثل کمپانی این مباحث فلسفی دقیق را بیان می کند. ایشان وقتی بحث دقیق و سنگین می شود، در آخر می گوید: «فافهم یا ذره لاهله.» یعنی در مباحث نباید کسی را محکوم کرد که چرا این بحث های عقلی می شود. اگر شما اهل دقت نیستید، نباید جلوی کسی را بگیریم که می خواهد دقت کند، تکلیفش را بفهمد و عند الله معذور باشد. دقت های استاد اکبرنژاد خوب است ولی مذموم دانستن دقت های دیگران روا نیست.
استاد اکبرنژاد با تشکر از استاد غرویان برای شرکت در جلسه ی نقد و نظر گفت: غرض از جلسات نقد و نظر در حوزه، برد و باخت علمی نیست، بلکه هم افزایی علمی است تا دیدگاه های یک پژوهشگر در یک فضای سالم و آرام علمی به نقد گذاشته شود و تدریجا تکامل پیدا کند. حتی ممکن است در آخر جلسه یکی از طرفین به این نتیجه برسد که نیاز به تامل بیشتر دارد و بنا نیست گفته شود چه کسی موفق است.
وی ضمن تذکر به موضوع اصلی جلسه درباه ی مشتق و کاربردهای و نه ملاک های زائد بودن مساله ای در فقه و اصول، به طور اجمال به دیدگاه خود درباره ی زائد بودن مساله ای گفت: در حوزه ی دین شناسی سه لایه داریم: ۱. آنچه مربوط به جهت گیری های فکری است که مباحث عقیدتی هستند. ۲. آنچه ناظر به شخصیت انسان است که مباحث اخلاقی هستند. ۳. آنچه مربوط به حوزه ی عملیاتی انسان است، یعنی آنجا که به طور کامل درگیر خود افعال هستیم. مثل آداب معاشرت، معاملات و به طور کلی، زندگی در همه ی عرصه های امور که به آن فقه می گوییم. یعنی عملیاتی ترین بخش زندگی انسان ها. با همین ملاک و نگاه به فقه، باید به زائد یا لازم بودن مساله ای در فقه بپردازیم. بنابر این در فقه به مساله ای می پردازیم که ما بإزای بیرونی دارد. مثلا یکی از بزرگان بحث می کنند که اگر مردی اتفاقی روی زنی بیفتد و اتفاقا زن حامله شود، بچه چه احکامی پیدا می کند؟ این مساله ای است که شاید مابازای بیرونی ندارد. یا مثال اینکه خون و بول امام نجس است یا نه؟ این مساله مورد ابتلای من نیست. موضوع فقهی یعنی چیزی که در واقعیت بیرونی قابل لمس است. این ملاک زائد بودن یا نبودن مسائل فقهی است. و اصول فقه اگر بناست قاعده های حد مسائل فقهی را به ما آموزش دهد، قواعدی که با اتکای به آنها حکم فقهی را کشف کنم، با همان ملاک باید بگوییم که چه بحث اصولی مفید است یا نیست.

1
محقق حوزه علمیه در ادامه به معانی زوائد بودن مساله ای در اصول پرداخت و گفت: معنای اول زوائد این است که بود و نبودش تاثیری در فهم کتاب و سنت یا دلیل عقلی ندارد. اگر فرض کنیم که در اصول مسائلی مانند مقدمة الواجب از کل کتاب ها حذف شوند و اصلا اسمی از آنها در فرایند استنباط به میان نیاید، اگر این حذف، آسیبی به استنباط وارد کند، معلوم است که مساله لازم بوده. حتی اگر در حل مساله ای با صعوبت از آن قاعده استفاده شود، باز هم نشان از لازم بودن آن دارد.
وی در ادامه افزود: معنای دوم زائد این است که مساله ای اصلش لازم است، اما بیش از اندازه به آنها پرداخته شده است. مثل اینکه برای تهیه ی یک کالا هزینه کردن صد هزار تومان کافیست و اگر با یک میلیون خرید شود، نهصد هزار تومان اسراف است و اتلاف. برخی از مباحث اصولی را با روش متین علمی در یک ماه درس می توان زودتر به سرانجام رساند. همه ی شاگردان آیه الله بروجردی (ره) تصریح می کنند که ایشان در اصول خیلی قهّار بودند، با این حال اصول موجزی داشتند. در مقابل، بزرگواری هم مثلا در مساله مشتق –بنابر فرض اینکه اصل مساله لازم باشد- کتابی بالای پانصد صفحه می نویسد. مرحوم قوچانی در کتاب سیاحت شرق می نویسد: یکی از فقها کتاب قطوی نوشته بودند که به من هدیه دادند. موضوع این کتاب فقط درباره ی محل نزاع در بحث «امر به شیء اقتضای نهی از ضد» بود.
مدیر موسسه فقاهت و تمدن سازی در تبیین معنای آخر زوائد گفت: معنای سوم زوائد این است که مساله ای بسیار کم کاربرد است، ولی مفصل به آن پرداخته شود. مانند خبر ثقه نیست که در کل فقه جریان داشته باشد، بلکه موارد معدودی کاربرد دارد. مثلا فرض کنید بنابر عقیده ی برخی که استصحاب کلی را دارای ثمره می دانند، این مساله کاربردهای معدودی دارد. آیا شایسته است که با این مساله مانند مسائل کثیر الابتلا برخورد کرده و به آن دامن دهیم؟ اکثر فقهاء در مورد «نقل به معنا» که در فهم روایات بسیار تاثیرگذار است، اسمی در اصول نمی آورند. البته میرزای قمی طردا للباب آن را طرح می کند. مرحوم همدانی در مساله ای فقهی به آن می پردازد. مرحوم شیخ هم در مساله ای فقهی به آن اشاره کرده و نظرش را طرح می کند. چه اشکالی دارد، مساله ی استصحاب کلی هم به جای اینکه مستقل بحث شود، مانند نقل به معنا آنجایی که کاربرد دارد، طرح کرده و مختصر بپردازیم. اگر کسی قائل باشد که اگر مساله ای هرچند در یک مورد، مفید باشد، باید در اصول بحث شود، لازم است صدتا مساله که در فقه بحث می شود، در اصول بحث شوند که شاید اصول امروز به چهارصد جلد برسد.
به گفته ی وی، معنای اول از زوائد محور بحث این جلسه است. یعنی اگر فرض کنیم در اصول مشتق نداریم، آسیبی به فقه نمی زند، بلکه فهم فقهی را روان می کند. بنده معتقدم علما در مواردی چون به مشتق اعتنا کردند، آیات و روایات را بد فهمیدند. بحث از مشتق، نه تنها راهگشا نیست بلکه رهزن است.
استاد اکبرنژاد درباره ی مثال استاد غرویان و معنای «احیاء» گفت: آیا این ثمره ی مشتق است؟ اولا ما دنبال ثمره ی فقهی هستیم. یعنی اگر ثابت کردیم که به شهید حی گفته می شود، با اینکه ظاهرا ما انقضی عنه المبدأ است، پس احکام فقهی اش باید بیاید. مثل عدم تقسیم اموال و نداشتن حق ازدواج همسر. حال آنکه معلوم است که شهید با اموات دیگر، از لحاظ حکم ظاهری فرقی ندارد. آیه شریفه حیث دیگری را بیان می کند و ربطی به مشتق ندارد.
به عقیده ی وی، اگر گفته شود: «شما نفهمیدید، پس نگویید که لازم نیست»؛ از اول طرف مقابل را به نفهمیدن متهم کرده ایم. هدف جلسه برای اثبات این است که این مساله در واقعیت بیرونیِ فقه ثمره ندارد. مثل اینکه در کویر ساختمانی بسیار محکم و خوب ساخته شود، ولی فایده نداشته باشد. دلسوزی ما این است که علمای اصول، مثل ابر پُر آبی بودند که به جای مزارع، در وسط کویر باریدند. ذهن های ایشان باید صرف تمدن سازی می شده. شیخ انصاری در ابتدای مقدمه الواجب تمام ثمرات علمای سابق را طرح و رد می کند و خودشان هم تصریح می کنند که فایده ی عملی ندارد. و عجیب این است که ایشان اولین فقیهی است که مقدمه الواجب را به شکل کنونی درآورده. بعد از شیخ، تدریس این بحث توسط یکی از شاگردان شیخ به هشت سال می رسد. سوال بنده این است که در دوره ی شیخ و شاگردان شیخ، دوره ای که علوم انسانی در غرب اوج می گیرد و کشورهای اسلامی از جمله ایران، استعمار شده بودند، آیا نمی شد به جای اینکه این بحث ها را به عنوان محور بحث های عمومی حوزه قرار دهند، به مسائل دنیای اسلام و مسائل وارده از دنیای غرب بپردازند تا از دنیای اسلام صیانت کنند؟ البته نظر بنده طرح قیام نیست. این مساله را کارشناسان تاریخ باید بگویند.
استاد غرویان در بخش دیگری از سخنان خود ضمن بیان کلام استا اکبرنژاد، در نقد آن گفت: آقای اکبرنژاد در نوشتاری که در اختیار من گذاشتند، نوشتند که: «ما در مقام پاسخ می¬گوییم کسی که اشراف کافی بر نظام قرائن (یعنی مجموعه قرائن تاثیر گذار در فهم کلام) داشته باشد، در هیچ موردی کلام را خالی از قرائن روشن کننده معنا نمی¬یابد که بخواهد فهم مشتقات آن متوقف بر بحث لفظی مشتق باشد. ما نیز در تمام مواردی که جستجو و تفحص کردیم هیچ موردی را نیافتیم که مبهم باشد و قرائن موجود نتواند معنای آن را واضح سازد. از این رو ما نیز همچون آیه الله خوئی بحث مشتق را بحثی زائد می¬دانیم و بر ضرورت پیرایش اصول فقه از آن تاکید داریم.» چندتا سوال دارم: شما مدعی هستید، کسی که اشراف کافی بر نظام قرائن (مجموعه ی قرائن) داشته باشد. ملاک کفایت چیست و چه کسی تعیین می کند که کسی اشراف کافی دارد و کسی ندارد؟ شاید به نظر شما اشرافی را کافی بدانید، اما من کافی نمی دانم.
مدرس سطح عالی حوزه با طرح اشکالات و سوالات دیگر افزود: شما نظام قرائن را طرح می کنید. خود همین بحث های اصولیان در بحث مشتق، قرینه بوده و قصد آنها کشف قرائن است. همچنین مجموعه ی «قرائن تاثیر گذار» مبهم است. چه کسی این تاثیر گذاری را تعیین می کند؟ ممکن است شما بگویید این قرینه تاثیر دارد ولی من قبول نکنم و بالعکس. شما معتقدید که این مساله هیچ ربطی به فقه ندارد. من معتقدم ربط دارد. ملاک و داور کیست؟
وی در ادامه ی سوالات خاطر نشان کرد: بحث «قرائن روشن کننده» باید مشخص شوند. همه در مباحث اصول دنبال روشن کردن قرائن هستند. مگر کسی هم پیدا می شود که تاریک کننده ی قرائن باشد؟ آیا شما تمام موارد را فحص کامل کردید که مدعی هستید؟ در اصطلاحات فقهی-حقوقی جدید مثل «بزینس مند» و «تاجر الکترونیک» تلبس و عدم تلبس چگونه است؟ برای این اصطلاحات، آیه و روایتی هم وجود ندارد که بگوییم قرائن معنای آن را مشخص می کند. نیز درباره «قرائن موجود» باید بگویم که قرائن دو دسته هستند. برخی موجودند و برخی مقدرة الوجود هستند. قرائنی که ممکن است در آینده به وجود بیایند. یا چیزی در ذهن شما قرینه نباشد و در ذهن دیگری باشد. بنابراین نمی توان این بحث را زوائد حساب کرد.
غرویان با اشاره به فقه بالمعنی الاعم و بالمعنی الاخص به ثمرات مشتق پرداخت و گفت: من دنبال این هستم که بفهمم دستگاه فکری و دین شناسی شما چیست؟ این مباحث به معرفت شناسی دینی، معرفت دینی، اپیستمولوژی و… مربوط می شود. اصول مقدمه ی فهم فقهی است و فقه هم بخشی از دین است. فقه بالمعنی الاعم داریم و بالمعنی الاخص. بحث شهید، فقه بالمعنی الاعم است. مشتق در فقه بالامعنی الاعم هم کاربرد دارد در حالی که شما فقط دنبال فقه بالمعنی الاخص هستید. حتی در فقه بالمعنی الاخص، شهید ثمره دارد. مثلا کسی نذر کرده که به خانواده ی زنده سالی صد هزار تومان بدهد. چون قرآن گفته که شهدا زنده هستند، پس می توان به خانواده ی شهید هم نذر را ادا کرد. این ثمره ی فقهی است که باید جوابش را بدهید. نمی توان گفت که آن بحث چون فقهی نیست، پس ثمره ندارد.
وی درباره ی دیدگاه استاد اکبرنژاد که زائد بودن را بر اساس نیاز فقهی دانست، چنین اشکال کرد: نیاز را چه کسی تعریف می کند؟ من چیزی را نیاز می دانم و شما نمی دانید. اصلا نیاز چیست؟ ملاک آن کدام است؟ اگر اصل دین را حذف کنیم، چه اتفاقی در زندگی ما می افتد؟ شما می گویید اگر بحث مشتق را برداریم، هیچ اتفاقی نمی افتد. من بحث را بالاتر می برم. اگر اصل دین و خدا را برداریم، چه اتفاقی می افتد؟ هیچ اتفاقی نمی افتد. ما هم مثل جامعه های غربی و لائیک می شویم. یعنی واقعا ملاک شما این است؟ مگر قرار است چه اتفاقی بیفتد؟ شما مدعی هستید «فقه متن زندگی است.»، متن کدام زندگی و در چه جهان بینی معنا می شود؟ جهان بینی لائیک هیچ نیازی به این مباحث ندارند. زندگی بدون خدا و دین.

الگوی-تصویر-سایت-Recovered
محقق حوزه علمیه در اشکال دیگری گفت: ملاک «فهم فقهی روان» باید توضیح داده شود. اگر فهم روان مدنظر است، بسیاری از مردم فقیه هستند، چون فهم روان دارند. ملاک ثمره داشتن نیز باید مشخص شود. بنده می توانم ده ها ثمره برای این مباحث درست کنم.
وی درباره ی نظریه پردازی در حوزه گفت: بعضی ها می گفتند، اینها حرفهای خطرناک می زنند و من را از این جلسه بازمی داشتند. اما من مخالفم، چون آقای اکبرنژاد و امثال ایشان باید نظرات شان را مطرح کنند و اگر در این جلسات طرح نشود، کجا به آن بپردازند؟ حوزه باید آمادگی ایجاد کند.
استاد اکبرنژاد در جواب از ثمره دانستن نذر در بحث مشتق، گفت: اولا، طبق بیان مرحوم نایئنی، «اصول قواعد کلی است که نتیجه اش حکم کلی فقهی است.» به دیگر سخن، شبهه ی حکمیه را جواب می دهد. مثل «عمل به نذر واجب است» که حکم کلی فقهی است. اما مفاد نذر حکم کلی فقهی نیست. مثلا من نذر می کنم «به صد تا خانواده ی زنده نذر دهم»،.اینکه متعلق و محتوای نذر چیست و یا اگر در محتوا ابهامی پیش آمد، اصولی نیست. ربطی به حکم کلی فقهی ندارد. مرحوم نائینی هم نذر را مساله ی اصولی نمی داند و می گوید: «لا يخفى انّ مسألة برء النّذر لا تصلح ان تكون ثمرة للمسألة الأصوليّة، لأنّ ثمرتها ما تقع في طريق الاستنباط، و تكون‏ كبرى‏ قياس الاستنباط، و مسألة برء النذر هي بنفسها حكم فرعيّ، مع انّ البرء يتبع قصد النّاذر». اگر قرار باشد که چنین مسائلی در اصول بحث شود، طبق بیان آیة الله مکارم، باید تمام علوم را در اصول بحث کنیم. مثلا نذر می کنم به اندازه ی رادیکال ده گندم صدقه دهم. حال باید بگوییم که فهم محتوای این نذر متوقف بر این است که شما بدانید خروجی رادیکال ده چقدر می شود و حل این مساله اصولی باشد. ثانیا، آیا واقعا چنین نذری داریم یا اینکه بحث ذهنی می کنیم؟ معمولا واقعیت برعکس است. یعنی نذر برای خانواده های شهدا می کنند.
وی در جواب از اشکال استاد غرویان بر نفی کل دین و ملاک نیاز در مسائل فقهی گفت: این اشکال جای تعجب دارد. منظور من از فقه یعنی مسائلی که الهی زیستن را به انسان یاد دهد. این مفروض جلسه است. ما در جامعه ی سکولار حرف نمی زنیم. منظور من این است: مساله ای که در واقعیت زندگی وجود ندارد، مساله ی انتزاعی و ذهنی است. ملاک روشن است. اگر استاد تاکید دارند که ملاک داوری چیست، یعنی باید ثابت کنیم که ملاک حضور من در اینجا چیست. معلوم است که عقلا درک دارند که به این رفتار نیاز دارند یا نه؟ من نجاست بول امام درک نمی کنم. چگونگی برخورد امام زمان (عج) را با اهل کتاب در زمان ظهور درک نمی کنم. اما این را درک می کنم که نظام اقتصادی کشور ربوی است. ملاک تجربه ی بشری است.
مدرس حوزه ی علمیه در اشکال دیگر استاد غرویان مبنی بر عدم استقصاء کامل خاطر نشان کرد: مگر در کدام مساله ی فقهی –اصولی استقصاء تام می کنیم و حکم می دهیم؟ در نوع موارد چنین است که استقصا می کنید و از هر آنچه که به عنوان مثال ذکر شده، بحث می کنید. به تحقیق و استقصا تا آنجا ادامه می دهیم که دیگر مطمئن شویم هر ثمره و مثالی که ذکر شود، مثل یکی از قبلی هاست. بنده انتظار دارم که استاد غرویان به آن ده مثالی که مدنظرشان است، بپردازند.
وی در توضیح نظام قرائن عنوان کرد: در مشتق بحث می کنیم که اگر شارع گفت: «تغوط زیر درخت مثمره مکروه یا حرام است.» منظور از درخت چیست؟ آیا خشک شده را هم شامل می شود؟ درختی که الآن میوه دارد منظور است یا نه؟ در ابهام اول نسبت به درخت خشک، می فهمیم که فقط آنچه متلبس به مبدا است یا شانیت دارد، مدنظر است. پس اگر شان میوه دادن را از دست دهد، مثل سایر درختان می شود. در ابهام دوم نسبت به میوه داشتن، می فهمیم که درختی که قرار است شش ماه بعد میوه دهد، آیا با تغوط آسیبی می بیند یا نه؟ ملاک فهم عقلاست و شارع اگر نظر مخالف داشته باشد، باید ابراز کند. همان چیزی که به آن عرف می گویند. اگر در هر چیزی بگوییم که ملاک چیست، ملاک فهم عرفی است.
به گفته ی اکبرنژاد، گاهی مساله ای کاملا تعبدی دیده شده و به هیچ چیز توجه نمی شود. مثلا شارع می گوید: «وسط راه که مردم در رفت و آمدند، تغوط نکنید.» حال ابهام پیش می آید، شب که رفت و آمد کمتر است، چه حکمی دارد؟ اما اگر غیر تعبدی نگاه کنیم، قرینه داریم. خداوند متعال یا پیامبر اسلام (ص) که سخن می گویند، در مورد مساله ای که درکی ندارم، حرف نمی زند. بلکه چیزی را می گوید که مورد ابتلای من است. من می فهمم که هرچند الان کسی در این راه نیست، ولی چون یک ماه بعد عده ای در آن گذر می کنند و ممکن است آنها اذیت شوند، نباید تغوط کرد. وقتی شارع می گوید کنار نهر (شطوط الانهار) تغوط نکنید، من می فهمم اگر تا ده روز دیگر در این نهر آب جاری شود، الان نباید آن را الوده کرد. بنابراین ملاک فهم عرفی است.
استاد غرویان در بخش دیگر سخنان خود افزود: مبانی فکری یا همان پارادایم فکری شما چیست؟ شما در استدلال های خود از اصطلاح هایی مثل عقلای عالم، عقل، بداهت عقلی و سنخ عقلایی استفاده می کنید. مثلا در این جزوه نوشتید: «همه عقلای عالم می¬دانند که در برخی مکان¬ها که سبب آزار دیگرن می¬شود نباید این کار را کرد و قبح شدید آن را هم می¬فهمند.» از روایات کراهت برمی آید ولی شما با تکیه به فهم عقلا حرمت می فهمید. اشکال این است که فهم عقلای عالم را بر فهم امام صادق و باقر (ع) ترجیح دهید. آیا شما به این ملتزم هستید و دفاع می کنید؟
وی در اشکال دیگری گفت: شما چنین نوشتید: «شارع مقدس نیز نه از باب تاسیس حکم، که از باب تذکر و تربیت مردم، برخی از آن¬ مکان ها را نام برده و نهی صریح کرده است؛ از قبیل زیر درختان میوه، میان راه های عبور مردم، درب منازل دیگران و… . حال که بداهت عقلی مساله، سنخ عقلائی آن و حکمت نهی شارع روشن است، برداشت نوعی از روایات و فهم معنای آن¬ها نیز باید با همین نگاه باشد. به عنوان مثال ممکن است درختی اکنون میوه ندارد اما تا یک یا دو ماه دیگر میوه می دهد، آیا جایز است کسی به بهانه عدم مثمر بودن آن در زیرش تغوّط کند؟ قطعاً نه.» سوال این است، ملاک قطع شما چیست؟ ملاک ثمره چیست؟ ثمره را میوه می دانید. آیا سایه ی درخت ثمره نیست؟ به نظر من سایه ی درخت ثمره است. خصوصا در عربستان. اینکه من گفتم ده ها مورد ثمره می آورم، یکیش همین خود معنای ثمره است. به چه دلیل شما می توانید من را منع کنید؟ خلاصه، این ها مفاهیمی هستند که تعیین مصداقش ذوقی و سلیقه ای می شود. «شجره مثمره» مشتق است. درختی اکنون میوه ندارد. شما می گویید که «انقضی عنه المبدا» است. ولی من می گویم که متلبس است چون سایه دارد.
مدرس سطح عالی حوزه افزود: شما نوشتید: «عقلای عالم چه زمان از یک بیمار مانند مجذوم یا کسی که سرما خورده است اجتناب می¬کنند.» اگر مبنا این است که عقلای عالم به صورت ارتکازی این ها را می فهمند، فقط بحث مشتق نیست که زائد است بلکه اساسا وحی و نقل هم زائدند، زیرا بشر تکلیف زندگی اش را می فهمد مثل شهرهای غرب و آمریکا و سکولار. تکرار این واژه نشان می دهد که این مبنای فکری شماست.
استاد اکبرنژاد در بخش سوم سخنان خود به اشکالات استاد غرویان پرداخت و در جواب گفت: روش فکر بنده در چهار کتابی است که منتشر شده. وی در مورد اشکال فهم مخاطبین گفت: در منطق تفسیر متن قاعده داریم، گوینده موظف است به ارتکازات مخاطبین خودش قبل از سخن گفتن توجه داشته باشد. یعنی گوینده قبل از سخن گفتن، بداند که مخاطب چه تصوری نسبت به موضوع دارد. تصور اولیه مثل سنگی است که آن را تراش می دهند. در شریعت مهم است که بدانیم مخاطبین چه تصوری داشتند و خداوند با کدام تصور، سخن می گوید. این ارتکاز مخاطبین است. از روش تشخیص ارتکاز مخاطبین معصوم (ع) و منشاهای ارتکاز در منطق تفسیر بحث کردیم.
وی در اهمیت ذهنیت و درک مخاطبین در تفسیر گفت: مردم بالاخره درکی از موضوع دارند. قرینه اول آن درک است. برای اهمیت این مطلب روش شیخ انصاری (ره) با علامه طباطبائی را در تفسیر آیه ی نبأ مقایسه کنید. شیخ (ره) کمترین توجهی به قرائن ندارد و معتقد است، چون وصف مفهوم ندارد، پس به آیه نمی توان استدلال کرد. اما علامه طباطبائی ابتدا از ماهیت خبر بحث می کنند و آن را یک امر عقلایی می دانند که خود عقلا می دانند نباید به خبر آدم لااُبالی اعتنا کنند. برای همین اگر کسی کار بزرگی را بر اساس چنین خبری انجام دهد، همه ملامتش می کنند. چون خود عقلا این را می فهمیدند، خداوند در مقام تربیت انسان ها ملامت می کند که چرا ملتزم نشدید به این مساله. بنابراین آیه اصلا در مقام تاکید نه تاسیس.
مدیر موسسه فقاهت و تمدن سازی اسلامی در نقد مثال تغوط در مسیر مردم و تحت شجره ی مثمره گفت: نظر فقهی بنده حرمت این موارد است. شما تغوط در کنار درب خانه ی مردم را قبیح می دانید. روایات هم صریح در این مطلب هستند. در حدیثی امام صادق (ع) از پدرانشان نقل می کنند که پیامبر (ص) فرمودند: أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص):‏ ثَلَاثٌ‏ مَلْعُونٌ‏ مَنْ فَعَلَهُنَّ الْمُتَغَوِّطُ فِي ظِلِّ النُّزَّالِ وَ الْمَانِعُ الْمَاءَ الْمُنْتَابَ وَ السَّادُّ الطَّرِيقَ الْمَسْلُوكَ. (الكافي (ط – الإسلامية)، ج‏۲، ص۲۹۲، ح۱۲) یعنی ملعون است کسی که در سایبان مردم تغوط کند. آیا به کسی که کار مکروهی انجام دهد، ملعون می گویند؟ همچنین این کار را در کنار کارهای حرام دیگر مثل بستن راه مردم ذکر می کند که سیاقش می شود حرام. علاوه بر این، یک رویات نداریم که گفته باشد کراهت دارد. در روایتی دیگری می فرمایند: عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ (ع) قَالَ: نَهَى رَسُولُ اللَّهِ (ص) أَنْ‏ يُتَغَوَّطَ عَلَى شَفِيرِ بِئْرِ مَاءٍ يُسْتَعْذَبُ مِنْهَا أَوْ نَهَرٍ يُسْتَعْذَبُ أَوْ تَحْتَ شَجَرَةٍ فِيهَا ثَمَرَتُهَا. (تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان)، ج‏۱، ص۳۵۳، ح۱۱). اکثر فقها قائل اند که نهی به معنای الزام است و حرمت.
وی با ذکر حدیث دیگری در رد ثمره ی ادعا شده افزود: در روایت دیگری امام سجاد (ع) از تغوط کنار چهار مکان برحذر می دارند. نهرهای آب، راه های مردم، زیر درختان میوه دار و مواضع لعن. راوی از مواضع لعن می پرسد. امام (ع) پاسخ به درب خانه ها می دهند. أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِعَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ (ع): أَيْنَ‏ يَتَوَضَّأُ الْغُرَبَاءُ؟ قَالَ: يَتَّقِي شُطُوطَ الْأَنْهَارِ وَ الطُّرُقَ النَّافِذَةَ وَ تَحْتَ الْأَشْجَارِ الْمُثْمِرَةِ وَ مَوَاضِعَ اللَّعْنِ فَقِيلَ لَهُ وَ أَيْنَ مَوَاضِعُ اللَّعْنِ قَالَ أَبْوَابُ الدُّورِ. الكافي (ط – الإسلامية)، ج‏۳، ص۱۵، ح۲). بنابر این با توجه به ارتکاز مخاطبین و سیاق موارد دیگر بر حرمت، تغوط زیر درخت مثمره حرام است. همچنین تعبیر نهی و لعن یا صیغه ی نهی بر این دلالت دارند. این اشکال ما به علماست که چون به مشتق توجه کردند، به حیثیت عقلایی مساله توجه نکردند.
اکبرنژاد در جواب ثمره دانستن سایه ی درخت گفت: سایه ثمره ی درخت است و ما نفی همه ی ثمرات درخت نکردیم. بلکه می گوییم که این مساله ربطی به مشتق ندارد. اما در روایات سایه را به عنوان ثمره نمی دانند، چون سایه را هر درختی دارد و دیگر معنا ندارد که درختی را استثناء کنیم از سایر درختان.
به گفته ی وی، فهم عقلایی برخی مسائل، معنایش این نیست که ما همه چیز را می فهمیم که اشکال شود پس دیگر از وحی بی نیاز هستیم. این سخن مفهوم ندارد. چیزهایی که در این روایات آمده، امور عقلایی هستند و ما می فهمیم که قبیح هستند.
استاد غرویان در بخش پایانی سخنان خود خاطر نشان کرد: در سخنان شما توسعه و تضییق وجود دارد و توسعه و تضییق در مدلول آیات و روایات نیاز به ملاک و حد دارد و شما باید آن را مشخص کنید. مثلا وقتی من سایه را به عنوان ثمره ذکر کردم، ایشان قبول کردند. چون روایت می گوید: «فیها» نه «علیها». یک توسعه هم من می دهم. در روایت تغوط آمده. ولی آب دهان و بینی انداختن چطور؟ بنابر تنقیح مناط باید بگوییم اینها هم حرام یا مکروه هستند. چه فرقی دارد آلوده کردن زیر درخت میوه دار که موجب اذیت مردم می شود یا جای دیگر. و اگر فکر کنیم، جور دیگر اذیت کردن مردم در زیر درختان هم چنین حکمی دارد.
وی در اشکال به نقش ارتکازات مخاطبین در تفسیر گفت: شما قائل به ارتکازات مخاطبین هستید. پس جنبه ی تاسیسی بودن دین کجا می رود؟ اگر قرار است پیامبر (ص) و امام (ع) همیشه به فهم مخاطبین نگاه کرده و طبق آن حرف بزند و همان هم حجت باشد، جنبه ی تاسیسی بودن شریعت کجا می رود؟ در حالیکه دین جنبه ی تاسیس دارد و شکستن فهم عرفی است. مثل زنده به گور کردن دختران که ارتکاز عرفی عرب بود. همچنین نگاه عرب به زن و دختر که پیامبر این ارتکازات را شکست. و در سایر تمام احکام فقهی. بنابراین باید ملاک دهیم و اتخاذ مبنی کنیم.
استاد غرویان در پایان سخنان خود با قدردانی از استاد اکبرنژاد و موسسه فقاهت و تمدن سازی برای تشکلیل چنین جلساتی، فرمود: معتقدم این جلسات باید ادامه پیدا کند و حرف های دیگری در این موضوع دارم. تقاضای من از مقام معظم رهبری، شورای مدیریت و شورای عالی حوزه این است که از این جلسات زیاد بگذارند. بحث های فراوان دیگری است. من نمی دانم چطور است که هرکس حرف نویی دارد، اصل بر سرکوب کردن حرف است. واقعا این آسیب بزرگی در حوزه است و ایجاد عقده می کند. طلبه ها نظر و دیدگاه دارند. بنده از این جلسه لذت بردم و تشکر می کنم. «اضربو الرای بعضها ببعض، یتولد منه الصواب» بحث ها که صورت گیرد، رأی بهتر خود به خود متحقق می شود. تحول در حوزه هم اگر بخواهد اتفاق بیفتد، با همین جلسات محقق می شود.
استاد اکبر نژاد در بخش پایانی سخنان خود به اشکالات وارده از استاد غرویان پرداخت و گفت: محل بحث توسعه یا عدم توسعه ی آب دهان نیست و بحث بر سر خود مفهوم مشتق بود. اینکه آب دهان شامل می شود یا نه، بحث فقهی دیگری است و ربطی به این بحث ندارد. یا اینکه سایه ثمره هست یا نه، ربطی به مشتق ندارد. نظر بنده این است که آنچه حضرات برای ثمرات ذکر کردند، ثمره ی مشتق نیستند، بلکه این ثمرات به اعلی بیان در آیات و روایات آمده است.
وی در پاسخ به این اشکال که «اگر بناست به ارتکاز مخاطب توجه کنیم، پس حیثیت تاسیسی شارع کجا رفت؟»، گفت: تلقی عرب این بود که زن اصلا نمی تواند مالک شود. ارث نمی برد، بلکه ارث برده می شود و حقی هم برای آن قائل نبودند. این ارتکاز خیلی قوی بود و برخورد شارع هم بسیار محکم است که در موارد زیادی در قرآن تذکر میدهد. مثل «بای ذنب قتلت، به چه حقی دختران را می کشید؟» اتفاقا توجه به ارتکاز نحوه ی برخورد شارع را بیان می کند. وقتی چیزی در ذهن مخاطب قوی است، او هم محکم تر و به دفعات بیشتر با آن برخورد می کنند. خداوند حتی حالت های چهر های پدر را که از دختردار شدن شرمنده می شود، بیان می کند. این دفعات تکرار و وارد شدن به جزئیات نشانه ی اهمیت شارع است.
محقق حوزه علمیه با تبیین مثال دیگری در نقش ارتکازات مخاطبین فرمود: تلقی مخاطبین این است که احکام بین پیامبر و ایشان اشتراک دارد. اما یک جاهایی حکم اختصاصی می شود، مثل اینکه زنی خودش را به پیامبر (ص) هبه کند که پیامبر می تواند قبول کند. «و امْرَأَةً مُؤْمِنَةً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِيِّ إِنْ أَرادَ النَّبِيُّ أَنْ يَسْتَنْكِحَها خالِصَةً لَكَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنينَ» طبق تلقی عمومی در اشتراک احکام، همه می توانند چنین کاری کنند. اما بعدش می فرماید، این حکم مخصوص پیامبر است «خالصه لک من دون المومنین». در حالیکه در بقیه ی آیات خطاب به پیامبر فقط حکم را می گوید و رد می شود و همه تلقی اشتراک دارند.
مدرس سطح عالی حوزه با تبیین مثال دیگری بر اهمیت ارتکازات ذهنی گفت: تلقی عرب این است، کسی که پسر خوانده باشد، پسر واقعی حساب می شود و زن او هم عروس است. بنابراین ازدواج با همسر او هم حرام است. این تلقی بسیار قوی است و پیامبر هم چون می دانست که خدا می خواهد با آن مخالفت کند، و خود پیامبر را مامور کند، یک نوع ترسی داشت. آیه می گوید. «وَ تُخْفي‏ في‏ نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْديهِ وَ تَخْشَى النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ فَلَمَّا قَضى‏ زَيْدٌ مِنْها وَطَراً زَوَّجْناكَها لِكَيْ لا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنينَ حَرَجٌ في‏ أَزْواجِ أَدْعِيائِهِمْ إِذا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَراً وَ كانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولا» آیه قرآن اسم زید را می آورد. و در ادامه می گوید، پیامبر یکی مثل شماست. یعنی خیلی مهم است که نحوه ی تبیین شارع ناظر به ارتکاز است. اگر شارع بخواهد چیزی را تشریع کند که خلاف ارتکاز آنهاست، باید متناسب با ذهنیت آنها باشد. مثل اینکه از شخصیت محترمی خواسته شود که برای شکستن قبح متعه، درخواست متعه کند و همه بدانند. قضیه ی پیامبر هم این است که طبق تلقی عرب باید با عروسش ازدواج کند. من نمی گویم، شارع نمی تواند تصرف کند در حدود مساله. می گویم این ارتکاز وجود دارد و شارع باید متناسب با آن سخن بگوید. در مساله ی تغوط زیر درخت شجره ی مثمره ارتکاز وجود دارد. روایات هم آن را تایید می کند.
استاد اکبرنژاد در پایان ضمن تشکر از استاد غرویان و حاضرین برای شرکت در این جلسه گفت: بزرگان نباید از برگزاری چنین جلساتی واهمه داشته باشند. به ما یاد دادند که «نحن ابناء الدلیل، ما فرزند دلیل هستیم». نباید تسلب وجود داشته باشد. یا گفته شود که «قد وجدنا آبائنا». چه اشکالی دارد که این جلسه برگزار شود؟ یک بحث علمی است و طرفین دیدگاه شان را بیان کردند. ما از همین جا دعوت می کنیم از اساتید دیگر با هر موضوعی که خودشان انتخاب می کنند، در این جلسات شرکت کنند.
استاد غرویان در پایان با ذکر خاطره ای از آیه الله سبحانی بر اهمیت سطح علمی حوزه و طلاب افزود: آیه الله سبحانی به من گفتند، سطح علمی طلاب و حوزه پایین آمده و باید کاری بکنید. بنابراین طلاب باید تلاش های خود را افزایش دهند و بررسی زوائد اصول هرگز به معنای ایجاد تنبلی میان طلاب نیست بلکه بحث علمی است.

درباره نویسنده

مدیر سایت
وبلاگ

نظرات

4 دیدگاه در “گزارش تفصیلی از نهمین همایش بررسی زوائد علم اصول

  1. امین گفت:

    احساس می کنم صحبت های آقای غرویان رو خلاصه کردین و صحبت های آقای اکبر نژاد رو به تفصیل توضیح دادین! به این نقل نمیشه وثوق پیدا کرد.

    ۱۰
  2. بنده خدا گفت:

    ۱. اصل اینکه برخی از بزرگان شیعه دغدغه های اجتماعی نداشته اند مسلم است اما من فکر می کنم دلیل این رویکرد شیخ انصاری پرداختن به مباحث عمیق انتزاعی در علم اصول و سایر علوم نیست بلکه قبل تر از آن مبانی فقهی ایشان چنین اقتضائاتی داشته است مثلا برای فقها ولایتی گسترده قائل نبوده اند تا به ارائه راهکارهائی برای این امور بپردازند و ... ۲. اصل اینکه علم اصول در بردارنده مطالبی است که ثمره عملی در فقه ندارند نیز مسلم است اما همین مسائل بدون ثمره عملی سرشار از ثمره علمی هستند و موجب حدت ذهن بزرگان ما شده اند تا جائی که به برکت همین حدت ذهن توانسته اند نظریاتی بدیع و نوین از آیات و روایات استنباط نمایند. مثلا حضرت امام اگر صرفا دغدغه اجتماعی داشت اما یک اصولی متبحر نبود و در این مسائل ورود نمی کرد و به دقت نظر مجتهدانه نمی رسید چگونه می توانست نظریه ای در حد ولایت مطلقه فقیه را از همان آیات و روایاتی که صد ها سال در دسترس دیگران بوده اند استفاده نماید؟ ۳. اگر بر اساس تشخیص آقای اکبرنژاد اصول فعلی را پالایش کنیم و تنها مباحث مثمر ثمره عملی آن را به طلاب بیاموزیم و آنها را از دقت های موجود در سایر مباحث محروم کنیم به نظر من قریب به ۲۰ سال دیگر با نسلی از طلاب مواجه خواهیم بود که هیچ نوآوری مجتهدانه ای نداشته بلکه صرفا نگاهی سطحی به آیات و روایات دارند و ای بسا اقتضائات زمانه آنها را به تفسیر برأی در حوزه مواجهه با آیات و روایات برساند. اگر صرف دغدغه های اجتماعی برای استنباط و استخراج نیازهای زمانه از متن معارف دینی کافی بود باید بسیاری از مصلحین انقلابی در طول تاریخ مثل رئیس علی دلواری و ستار خان و باقر خان و ... همه از مجتهدین بنام شیعه می شدند نه امثال میرزای شیرازی و شهید مدرس و امام خمینی و ... ۴. توجه به حیث آلیت علم اصول بسیاری از این تحلیل ها را به حاشیه می برد. اصول موجود نه تنها اصول فقه صرف نیست بلکه اصول فهم دین و ای بسا اصول دقت نظر در مطلق علوم انسانی است. این پیچ و تاب ها و ورود و خروج های موشکافانه همه آن هنگام به درد شما خواهند خورد که وارد عرصه تولید علم شوید آنگاه می بیند که چگونه می توان حرف های نو تولید کرد و از دقت های جدیدی بهره مند شد دقیقا به همین دلیل است که پایان نامه های طلبه های اصول خوانده یک سر و گردن بالاتر از دیگران هستند. ۵. من عددی نیستم اما در حد ناچیز خودم عرض می کنم که اگر از بنده سوال شود که در این قریب ۲۰ سال طلبگی چه درسی از همه برایت مفید تر بوده است بدون هیچ تردیدی می گویم همین اصول موجود. حتی فلسفه و کلام هم تا این حد برای من کارآمدی نداشت و احساس می کنم هیچ علمی به اندازه این علم نتوانست برای بنده جولان ذهنی بیاورد. یاد دارم که یکی از دوستان طلبه ام سال ها پیش با دکتر سروش ملاقات کرده بود و گفته بود توصیه ای به ما بکنید ایشان گفته بود «اصول فقه را خوب بخوان!» من هر چند ارادتی به نامبرده ندارم اما این توصیه او را - که به مراتب عدیده از زبان بزرگان حوزوی شنیده ایم - خیر خواهانه می دانم گویا او نیز به اهمیت این علم و نقش بی بدیل آن در ساختن ذهنی حدید برای شخص پی برده است اما مع الاسف گویا برخی خودی ها هنوز به این نکته عمیق دست نیافته اند.والله العالم

    ۱۱
  3. سید عظیم گفت:

    سلام و عرض ادب. بنده پیشنهاد میکنم در مناظره ها به جای کلی گویی و پراکنده گویی مجری جلسه مناظره کنندگان را بدین سمت هدایت کند که شخص قائل به ثمره داشتن فلان بحث اصولی ادله خود و ثمرات خود را مطرح کند و شخص مقابل در مقام جواب آنها برایدو جایگزین خود را برای آن مبحث ارائه نماید و در آخر جمع بندی صورت گیرد نه مثل این جلسه که از هدفمندی و طرح خاصی پیروی نمیکرد
    تشکر از زحمات شما

    ۰۱
  4. محمودی گفت:

    بنده شخصا در جلسه حضور داشتم و احساس کردم که متاسفانه بحث در گردونه درست خودش حرکت نکرد. مجری جلسه می بایست جلسه را جوری هدایت کند که طرفین بحث روی موضوع اصلی متمرکز شوند. بحث درباره ثمرات بحث مشتق بود ولی با اینکه نزدیک دوساعت مناظره بود بحثهای مختلفی مطرح شد و دقیقا معلوم نشد جناب استاد غرویان که ظاهرا معتقد به ثمرات متعدد بحث مشتق بودند منظورشان چه بود؟ در جلسات بعدی لازم است مجری کاملا تلاش کند تا جلسه از موضوع اصلی منحرف نشود

    ۰۱

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

asd


Username
Create an Account!
Password
Forgot Password? (close)

adf


Username
Email
Password
Confirm Password
Want to Login? (close)

asdf


Username or Email
(close)