هادی چیت ساز

عده ای از حوزویان بر این باورند تدریس کتابهایی چون البهجۀ المرضیۀ (سیوطی)، مطول (تفتازانی)، شرح لمعه (شهید ثانی)، المکاسب المحرمۀ (شیخ انصاری)، کفایۀ الاصول (آخوند خراسانی) و… لااقل دو فایده دارد:

1. محتوای غنی این کتب؛ به طوریکه کمتر کتابی هم عرض آنها قرار می گیرد.
2. ادبیات پیچیده ی آنها، که البته خود ثمراتی دارد:

اول: ورزیدگی ذهنی. ارمغان پیچیدگی متن، ورزیدگی ذهنی طلاب است. فهم مطلبی ساده اما از متنی سخت، یک نوع ورزش ذهنی است که عضلات ذهن را قوی می کند و دقت انسان بالا می برد. دقتی که فهم مطلب در این کتابها به ذهن انسان می دهد، حتی حل مسائل ریاضی هم نمی تواند آن را ایجاد کند. البته دست یازی به چنین ملکه ای در گرو تحصیل صحیح آنهاست. تحصیل صحیح عبارت است از:

• پیش مطالعه درس قبل از کلاس و تأمل در آن: دانش پژوه موظف است مطلب را بفهمد طوریکه توان توضیح کلیات آن را داشته باشد.
• حضور در کلاس درس استادی ماهر و خبره: طلبه وقتی مطلب صحیح را از استاد می شنود و کیفیت برداشت او را از متن مشاهده می کند، به میزان دقت لازم پی می برد و ضعف خود را در برداشت متوجه می شود. هر درس تجربه ای است نو، تا کم کم در طی چند سال تحصیل مداوم بتواند به برداشت صحیح نزدیک شود.
•  مباحثه: در این مرحله، هر دانش پژوه، ابتدا محتوا را توضیح می دهد و آنگاه به تطبیق این محتوا بر متن می نشیند. فایده ی تطبیق این است که دانش پژوه برداشت خود را در حضور کسی هم رتبه ی خود محک می زند و از خود دفاع می کند. ممارست بر این روش در چند سالِ پیاپی، عضلات ذهن طلبه را طوری محکم می کند که هر متن علمی مثل روز برایش روشن می نماید.

دوران آموزش هر دانش پژوه، فرصتی برای شکوفایی استعدادهای اوست. کسی که این روش را برگزیند، حتما به نتیجه ی مطلوب دست می یازد زیرا این طریق قرنها توسط علمای بزرگ طی شده است. ایشان با پایبندی به همین روش ذهن خود را پروراندند و به قله های علمی رسیدند. شاید بتوان روش های دیگری را برای تحصیل پیشنهاد داد اما، آزمونی که قرنها از مسلک فوق گرفته شده و در آن سربلند بیرون آمده، دیگر جای هیچ شک و شبهه ای را برای سالکان راه موفقیت باقی نمی گذارد.

دوم: آماده سازی طلاب جهت فهم بهتر متون گذشتگان. هر دانشمندی ناچار از تسلط بر پیشینه و میراث آن علم است. آگاهی از آثار گذشتگان از تکرارهای بیهوده جلوگیری می کند. تحقیقی که بدون نظر به پیشینه موضوع و نظرات پیشکسوتان علم نگاشته شود، ارزشی ندارد. متأسفانه امروز بسیاری از طلاب با نظرات فقهای سابق آشنایی ندارند که علت عمده ی آن سخت بودن درک گفتار ایشان است. تنها راهی که می تواند این مشکل را حل کند، تدریس همین متون پیچیده به طلاب است. طلبه ای که بتواند مطلبی را از متن کفایۀ استخراج کند، متون دیگر برایش به حرف می آیند.

سوم: فهم دقیق آیات و روایات. هدف طلبگی فهم درست آیات، روایات و فتوا بر اساس آنهاست. کتب سطح حوزه هم دقیقا برای همین غرض تدریس می شوند. از ادبیات عرب گرفته تا آموزش فقه استدلالی و اصول آن، همه در همین راستایند. اما تنها آموزش مبانی، طلبه را از فهم صحیح متون دینی بی نیاز نمی کند. عالم دینی علاوه بر تسلط بر مبانی فقهی، باید به روش برداشت از متن و دقت متناسب با آن تسلط داشته باشد و بداند هرکدام را چه موقع و تا چه اندازه به کار بندد. اگر دانشمندی به قواعد تعارض و حل آن آگاه باشد اما نتواند آن را درست شناسایی کند و به کارگیرد، به برداشتها و فتواهای هولناکی خواهد رسید. لکن آنچه کسب این ملکه را سخت می کند، غلبه ی تجربی بودن آن بر تعلیم اش است. بهترین فرصت برای تمرین و کسب این مهارت، فهم و تحلیل دقیق همان کتابهایی است که در سطح خوانده می شوند. طلبه ای که از پَس درک و واکاوی این کتب برآید، در فهم صحیح روایات کمتر به مشکل برمی خورد و تفسیری غنی تر خواهد داشت. واکاوی متن عبارت است از تصور تمام احتمالاتی که پیرامون یک موضوع وجود دارد و انتخاب مناسب ترین گزینه طبق ادله. در این صورت دیگر هیچ احتمالی نیست مگر اینکه تصور شده و دست فقیه را برای انتخاب بهترین مورد باز می گذارد.

پس سختی کتابهای موجود فوائدی دارد که اکنون جایگزینی برای جبران آنها نداریم. تغییر در کتب و اصلاح امری لازم است منتهی زمانی که محسنات، حفظ و نقصان ها، کم شوند. نه اینکه برای دست یازی به محاسنی، از واجبات صرف نظر شود. نگارش کتابی با محتوای خوب اما متنی ساده، از رسالت محتوا بر می آید اما بقیه رسالتها چه می شود؟ طلبه ای که فقط با متون ساده سر و کار داشته، چطور می تواند کتب قدیمی را بفهمد؟ دقت لازم در فهم روایات را کجا فراگیرد و تمرین کند؟

نقد و بررسی این سخن را در یادداشت بعدی بخوانید.