اشاره

یادداشت های قبلی را پیرامون اهمیت و پیشینه ی فقه طرح کردیم و به بررسی فقه مطلوب و فقه موجود نشستیم. فقه مطلوب را دارای علائمی دانستیم. از آن جمله زنده و پویایی، فعال و غیر منفعل بودن و منطبق بر نیازها، ویژگی فقه مطلوب بود. اکنون به چهارمین علامت فقه مطلوب می پردازیم. این ویژگی به علت دامنه دار بودنش، خود در سلسله یادداشتهایی می آید که همراهی شما تا اتمام آنها می طلبد.

ویژگی چهارم فقه مطلوب

جامع و گسترده باشد و سایه اندازد بر سر تمام مسائل زندگی. هدایت بشر را در تمام زمینه های فردی یا اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و اقتصادی و … برعهده گیرد. فرع و فرضیه ای نماند مگر اینکه از زیر ذره بین او گذر کرده باشد. حق را از باطل مشخص و مسیر صحیح را از ناصحیح جدا کند. تابلوهای ورود ممنوع را به موقع بر سر راه انسان قرار دهد. اسلامی که حتی برای کارهای جزئی و ریزی مثل غذا خوردن و لباس پوشیدن، واجب و مستحب و حرام و مکروه دارد، چگونه نسبت به مسائل تأثیرگذار و سرنوشت ساز بی تفاوت باشد و بدون حکم؟ احکام اسلام آغازش قبل از ولادت انسان و پایانش بعد از وفات اوست. لحظه های عمر انسان نعمتی هستند که به لحاظ شرایط و جایگاه های مختلف، تکلیف و مسئولیتی را برای انسان دارند. بنابراین دین خاتم برای هر چیزی حد مشخصی دارد.

امام صادق (علیه السلام) در کتاب شریف محاسن می فرمایند: شیءای نیست مگر اینکه حدی (مشخصاتی) دارد مانند دیوار خانه ی من. (که اندازه و مرز مشخصی دارد) آنچه در کوچه وجود دارد، از آنِ کوچه است و آنچه در خانه وجود دارد، از آنِ خانه است (المحاسن، ج‏۱، ص۲۷۳)؛ حتی وقتی از ایشان درباره حدیث قبل سؤال می کنند، نوشیدن از کوزه ی آب و غذا خوردن سَر سفره را آدابی قائل اند. (همان، ص۲۷۴) این منطق اسلام است در برخورد با زندگی انسان. فقه بیانگر تکالیف و پیام هایی هست که خداوند برای انسان دارد و فقهاء، وارثان پیامبران اند تا در هر زمانی پیامهای پروردگار را ترویج نمایند. (عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الْأَنْبِيَاءِ وَ ذَاكَ أَنَّ الْأَنْبِيَاءَ لَمْ يُورِثُوا دِرْهَماً وَ لَا دِينَاراً وَ إِنَّمَا أَوْرَثُوا أَحَادِيثَ مِنْ أَحَادِيثِهِمْ فَمَنْ أَخَذَ بِشَيْ‏ءٍ مِنْهَا فَقَدْ أَخَذَ حَظّاً وَافِراً. (الكافي (ط – الإسلامية)، ج‏۱، ص۳۲، ح۲) رهبر عزیز درباره ی وسعت مسأله های فقه می فرمایند:

انسان از قبل از ولادت تا بعد از ممات احوالى دارد، و اين احوال شامل احوال فردى و زندگى شخصى اوست، و نيز شامل احوال اجتماعى و زندگى سياسى و اقتصادى و اجتماعى و بقيه‏ ى شئون اوست. تكليف و سرنوشت همه‏ ى اين‏ها در فقه معلوم مى‏ شود. فقه به اين معنا مورد نظر ماست، كه اسمش همان احكام فرعى است؛ استنباط احكام فرعى از اصول. اين، اساس حوزه‏ هاست. (بيانات در آغاز درس خارج فقه، ۳۱/ ۰۶/ ۱۳۷۰)

گستردگی و جامعیت فقه را می توان از سه جهت انتظار داشت:

1. بازنگری در مسائل قبلی و سخنان گذشتگان. سابقه داشتن یک مسأله به معنای تمام بودن حرف و نظر در آن نیست. سلف صالح زحمت های زیادی متحمل شدند اما طلبه ی خوش فکر امروزی، توان بازنگری و سخنان نو در همان مسائل را دارد. از افتخارات تشیع، تقلید از مراجع زنده است که سبب پویایی و به روز بودن اجتهاد و فقه می شود. تقلید از مجتهد زنده، گواه بر این است که احتمال دارد طلبه ی دیگری نکته ای دریابد که گذشتگان متوجه نبودند و تأثیر در فتوا ایجاد کند. قرآن کلامیست که هربار انسان سراغ آن می رود، گوهری جدید از دریای بی کران آن نصیبش می شود. این مطلب شاهدی بر این است که در بسیاری از مسائل هنوز می توان نظرات جدید داد و کار تمام شده نیست. امام خامنه ای (زیدعزه) در راستای گسترگی فقه ضمن تشویق طلاب به مسائل فقهی، می فرمایند:

ما در باب علميات هم نمى‏ گوييم راه بسته است. در مسأله‏ يى كه همه‏ ى فقها قرنها آن را تنقيح كرده‏ اند، شما كه يك مجتهد هستيد، اميدواريد كه شايد حرف تازه‏ يى پيدا كنيد. آيا شما ديگر مسائل مشهوره و اجماعى بين فقها را- اجماع به معناى اين‏كه همه‏ ى فقها آن را قبول كرده باشند؛ نه آن اجماع حجت و معتبر- مطالعه نمى‏ كنيد؟ نه، دنبالش مى ‏گرديد ببينيد واقعاً شايد حرف جديدى- غير از حرفهايى كه تاكنون گفته‏ اند- پيدا كرديد. شما در مباحث اصولى، فكر و تأمل مى‏ كنيد؛ شايد حرف جديدى درآورديد. در مباحث كلى دين و در فقه- به معناى اوسع و اشمل آن- اين حرفها فراوان است. اين‏قدر حرف هست كه ما هنوز بلد نيستيم. ما مسائل اقتصادى و نظامى و سياست خارجى و ارتباطات اخلاقى خود را بايستى از دين در بياوريم؛ خيلى از مسائل فرديمان را بايد بازنگرى كنيم؛ تعارف كه نداريم. (بيانات در جمع علما و مدرّسان و فضلاى حوزه ‏ى علميه‏ ى قم، ۳۰/ ۱۱/ ۱۳۷۰)

دو جهت دیگر را در یادداشت های بعدی از ما ببینید.